Дзяўчаты пачалi хiхiкаць; хiба ж мацi, Ёзэфiна, а нават i Эдыт таксама не хiхiкалi тут, калi iх не дапускалi да мужчынскага хаўрусу? У сямейным фотаальбоме было б досыць памяняць толькi твары i фасоны адзення.
— Ага, клаўзуры ўжо заселеныя, — сказаў абат, — a вось — нашае ўлюбёнае дзiцё, бiблiятэка… а вунь там, за паваротам iзалятар для хворых, на шчасце, у iм пакуль што нiкога няма…
Нiколi не хадзiў ён тут з крэйдаю ў руцэ, нiколi не крэслiў на гэтых мурах таемныя спалучэннi лiтар «X», "Y", «Z» — код знiшчэння, якiя ўмелi расшыфраваць толькi Шрыт, Гохбрэт i Кандрэс; пах раствору, пах свежай фарбы, свежагабляванага дрэва.
— Напраўду, гэтыя фрэскi ўдалося захаваць дзякуючы ўважлiвасцi Вашага ўнука, а Вашага сына; ён уратаваў выяву "Таемнай вячэры" тут, у рэфекторыi; канешне, мы ведаем, што гэтая карцiна не належыць да культурна-гiстарычных помнiкаў — даруйце мне гэтую заўвагу, пане тайны радца, — але творы нават гэтай школы жывапiсу пачынаюць ужо цяпер рабiцца рэдкасцю, а мы заўсёды адчувалi свой абавязак падтрымлiваць традыцыi; мушу прызнацца, што мяне i сёння захапляе тое, што ў гэтых творах так дакладна выпiсаныя дэталi: зiрнiце вось сюды, з якой любоўю i рупнасцю намаляваныя тут ногi святога Iаана i святога Пятра, ногi чалавека пажылога i маладога чалавека; дакладнасць у дэталях.
Hе, тут нiхто нiколi не спяваў "Дрыжаць спарахнелыя косцi"; тут не адзначалася свята сонцавароту; гэта ўсё — толькi сон. Вытанчана-элегантны, крыху больш за сорак, сын вытанчана-элегантнага бацькi, бацькi поўнага свежасцi, надзвычай iнтэлiгентнага сына, якi, усмiхаючыся, ходзiць цяпер разам з iм па абацтве, хоць, здаецца, яму надта сумна ад усёй гэтай iмпрэзы; кожны раз, калi бацька паварочваўся да Ёзэфа, ён бачыў адно прыязную, крыху стомленую ўсмешку на сынавым твары.
— Як Вам вядома, не былi пашкадаваныя нават гаспадарчыя пабудовы; з iх мы i пачалi адбудоўваць усё нанова, бо на нашу думку, яны павiнны ствараць матэрыяльны падмурак для ўдалага новага старту; вось кароўнiк; вядома, у нас электрычная дойка; Вы ўсмiхаецеся, а я ўпэўнены, што наш айцец, Святы Бенядзiкт, не меў бы нiчога супраць электрадойкi. Цi можна прапанаваць Вам крыху падсiлкавацца? Прашу: наш славуты хлеб, нашае славутае масла i мёд; Вы не ведаеце, што кожны наш абат, памiраючы альбо пакiдаючы сваю пасаду, перадае як запавет свайму наступнiку: не забываць сям'i Фэмеляў; вы напраўду належыце да нашага кляштарнага брацтва… ах, вось i маладыя паненкi; натуральна, тут вы можаце далучыцца да нас.
Хлеб i масла, вiно i мёд проста на гладкiх дошках стала; Ёзэф адной рукой абняў сваю сястру, другой — Марыяну; яго бялявая галава памiж дзвюма цёмнавалосымi дзявочымi.
— Цi зробiце Вы нам гонар i возьмеце ўдзел ва ўрачыстасцi асвянчэння абацтва? Канцлер i мiнiстры кабiнета ўжо далi сваю згоду прыбыць на яе; будуць прысутнiчаць таксама некалькi княскiх асобаў з-за мяжы; i мы былi б вельмi ўсцешаныя, калi б маглi прывiтаць тут сям'ю Фэмеляў у поўным складзе; мая ўрачыстая казань адбудзецца не пад знакам абвiнавачвання, а пад знакам замiрэння i паяднання — замiрэння i паяднання таксама з тымi сiламi, якiя ў сляпой паслухмянасцi разбурылi наша роднае прыстанiшча, але не будзе замiрэння з тымi знiшчальнымi сiламi, якiя зноў нясуць пагрозу нашай культуры: дазвольце мне запрасiць вас на ўрачыстасць i выказаць ад усяе душы просьбу Зрабiць нам гэты гонар.
"Я не паеду на асвянчэнне, — падумаў Роберт, — бо я не замiрыўся, не замiрыўся з тымi сiламi, на якiх ляжыць вiна за смерць Фэрдзi, якiя, правiнавацiўшыся ў смерцi Эдыт, пашкадавалi Святога Севярына; я не замiрыўся, не замiрыўся нi з самiм сабой, нi з самiм духам замiрэння, якi Вы будзеце прапаведаваць у сваёй урачыстай казанi; не сляпая паслухмянасць разбурыла ваша роднае прыстанiшча, а нянавiсць, якая не была сляпою i якая так i не спарадзiла ўва мне раскаяння. Прызнацца, што гэта ўчынiў я? Я мусiў бы зрабiць балюча майму бацьку, хоць ён невiнаваты, i, напэўна, майму сыну, хоць i ён таксама невiнаваты, i Вам, вялебны ойча, хоць i Вы нiзвання не вiнаватыя, — хто ж тады вiнаваты? Я не замiрыўся са светам, у якiм адзiн жэст рукi альбо няслушна зразуметае слова можа каштаваць каму-небудзь жыцця".
Уголас жа ён сказаў:
— Вялiкi дзякуй, вялебны ойча; гэта будзе мне вялiкая радасць — узяць удзел у Вашай урачыстасцi.
"Я не прыеду, вялебны ойча, думаў стары Фэмель, бо на тым фэсце мне давядзецца выконваць ролю свайго ўласнага помнiка, а не таго, хто я сапраўды — стары чалавек, якi сёння ўраннi даў даручэнне сакратарцы апляваць свой помнiк; не пужайцеся, вялебны ойча, я не замiрыўся са сваiм сынам Отам, якi не быў маiм сынам, а толькi абалонкай майго сына; я таксама не магу святкаваць замiрэнне з будынкамi, нават калi я сам iх ставiў. Таго, што нас не будзе на фэсце, нiхто не заўважыць: канцлер, мiнiстры, замежныя княскiя асобы i высокiя царкоўнiкi-дастойнiкi, вядома ж, годна запоўняць гэтую пустату. Ты, Роберт, зрабiў гэта i пабаяўся сказаць мне? Твае позiркi, твае рухi пад час агляду абацтва выдалi цябе; што ж: цяпер гэта мяне не кранае… Мажлiва, ты ў тую хвiлiну думаў пра хлопца, iмя якога я так i не даведаўся, пра хлопца, якi ўкiдаў цыдулкi ад цябе ў нашу паштовую скрыню, i пра кельнера, якога звалi Гроль; пра авечак, якiх нiхто не пасвiў, - i мы таксама; таму давайце не будзем святкаваць замiрэння; sorry,[13] вялебны ойча, неяк Вы перажывяце гэта, наша адсутнасць не будзе для Вас адчувальнаю; загадайце павесiць на сцяну кляштара мемарыяльную дошку: "Пабудавана ў 1908 годзе Генрыхам Фэмелем ва ўзросце 29 гадоў; разбурана ў 1945 годзе Робертам Фэмелем ва ўзросце 29 гадоў"…а што ты, Ёзэф, будзеш рабiць, калi табе будзе трыццаць? Магчыма, ты заменiш бацьку ў канторы статычных разлiкаў: будзеш будаваць альбо разбураць? Формулы, вiдавочна, больш дзейсныя, чым муравальны раствор.
Падмацуйце сваё сэрца харалам, вялебны ойча, падумайце як след, цi сапраўды Вы замiрылiся з тым духам, што разбурыў кляштар".
— Вялiкi дзякуй, вялебны ойча; гэта будзе нам вялiкая радасць — узяць удзел у Вашым фэсце, — сказаў стары Фэмель уголас.
Ад лугоў i нiзiн ужо цягнула прахалодаю, сухое бурачнае лiсце павiльготнела, пацямнела, абяцаючы багаты ўраджай; злева, па-над рулём, бялявая галава Ёзэфа, справа — абедзве цёмнавалосыя галовы дзяўчат; машына цiха iмчалася ў напрамку горада; цi нехта дзесьцi заспяваў песню: "Мы жалi збожжа"? Яна здавалася гэткай самай несапраўднай, як i зграбная вежа Святога Севярына, расплывiстыя абрысы якой вiднелiся на даляглядзе; Марыяна зноў загаварыла першая:
— Ты не паедзеш праз Додрынген?
— Hе. Дзядуля хацеў ехаць праз Дэнклiнген.
— Мне думалася, мы паедзем самай кароткай дарогай.
— Калi мы а шостай вернемся ў горад, — сказала Рут, — у нас будзе яшчэ досыць часу; за гадзiну мы добра паспеем пераапрануцца.
Размова маладых людзей, нiбы цiхi шэпт з глыбокiх цёмных штольняў, дзе засыпаныя зямлёй гарнякi iмкнуцца падбадзёрыць адзiн аднаго: "Бачу святло…" — "Ды не, ты памыляешся…" — "Але я i праўда бачу…" — "Дзе?" "Цi ты не чуеш стуку? Гэта ратавальная брыгада…" — "Я нiчога не чую…"
Цi не занадта гучна мы гаварылi ў гасцёўнi абацтва?
Нядобра вызваляць формулы з закасцянеласцi, надаваць формулам слоўную форму, а ўспамiны ператвараць у пачуццi; пачуццё можа забiць нават такiя добрыя i суровыя рэчы, як любоў i нянавiсць; цi праўда гэта, што на свеце некалi жыў адзiн гаўптман, iмя якога было Роберт Фэмель, якi так добра валодаў жаргонам афiцэрскiх казiно, так дакладна прытрымлiваўся тамтэйшых звычаяў, заўсёды, згодна з пратаколам, запрашаў да танца жонку самага старэйшага званнем афiцэра, умеў нягучна, але выразна абвяшчаць тасты "за славу нашага дарагога нямецкага народа"; шампанскае, ардынарцы, гульня ў бiльярд; чырвонае на зялёным, белае на зялёным; i аднаго вечара перад iм апынуўся з кiем у руцэ пэўны чалавек, якi, усмiхнуўшыся, сказаў яму: "Лейтэнант Шрыт; як бачыце, таксама, як i Вы, спецыялiст па выбухах; з дапамогаю дынамiту бараню заходнюю культуру". Ён не ведаў, што такое душэўныя пакуты, умеў чакаць i эканомiць; яму не трэба было зноў i зноў мабiлiзоўваць сэрца i пачуццi, ён не ўпiваўся трагедыяй, даўшы клятву, што будзе падрываць толькi нямецкiя масты, толькi нямецкiя дамы, што ад яго рук нават нiводная шыбiна не пацерпiць у расейскай хаце; чакаць, гуляць у бiльярд, не казаць нiводнага лiшняга слова… I, нарэшце, у святле веснавога сонца мы ўбачылi яе, нашу вялiкую здабычу, якой мы так доўга мусiлi чакаць, — абацтва Святога Антонiя; а на даляглядзе вiднелася i iншая здабыча, якая потым выслiзнула з нашых рук, — Святы Севярын.
