– Узрэ?
Майе, жэуап къитын къэгъэнауэ, къеплъыркъым, зэплъыр Ритэ и ӏэпэ къызэрылъэӏэсыращ. Хуейтэкъым къеӏусэну – фӏэфӏкъым зыгуэр къыжьэхэуэуи, къеӏусэуи, армыхъумэ, уӏэгъэр узынщ жиӏэуи аракъым.
– Упсэлъэфыркъэ уэ? Уделэ цӏыкӏу, хьэмэрэ?
Татианэ къыӏухьэжри, Ритэ ӏуигъэкӏуэтащ:
– Кӏуэ уи адэм деж, сэ мыбы сеплъыху зэран укъысхуэмыхъу.
Майе къопсалъэ:
– Уделэ цӏыкӏу уэ?
Татианэ къыпыдыхьэшхыкӏащ:
– Пхуэфащэщ, Ритэ! Укъэзымыцӏыху сабийм апхуэдэу гъунэгъуу уекӏуалӏэ хъурэ? Тӏэкӏу къосэмэ, итӏанэ…
Рити мэдыхьэшх:
– Уэращ ар зыжриӏар!
Татианэ Майе и нэгум йоплъэ, къыгуроӏуэ мобы и нитӏым щӏимыгъэплъэну зэригъэпщкӏур.
– Уэри сэри къыджиӏа си гугъэкъым, зэхихар жиӏэжауэращ… Мыр щыджэлар нобэмэ, сыту гъэщӏэгъуэн, вэгъу трищӏакӏэщ и ӏэфракӏэми и лэгуажьэми…
Цӏыхубзышхуэр мыхамэ дыдэу къилъытащ Майе. Хуэсакъыпэурэ къеӏусащ, къыдэӏэпыкъуну хуейщ. Ауэ Майе зыри и лажьэу зыхищӏэркъым, дэӏэпыкъуэгъу хуэныкъуэкъуэуи къыщыхъуркъым. Гъуэлъыпӏэ къуапэм телъ тхылъ щхъуэкӏэплъыкӏэмкӏэ мэӏэбэ, арщхьэкӏэ Ритэм ар ӏуегъэкӏуэт, къыхукъуэкӏа шыпхъур лъимыгъэӏэсыну. Татианэ гу лъетэри, и пхъум пхъашэу йоплъ, зыри жимыӏэу тхылъ пӏащӏэ цӏыкӏур Майе кърет. «Мо-роз-ко» – Майе къоджэ абы тетхам.
– Мыр къоджэф! Плъэгъуа, Ритэ?! Илъэсиплӏ хъуа къудейщ, итӏани къоджэ! Уэ хьэрфхэр илъэситхум уиту уэзгъэщӏарэ пэт, еджапӏэращ уеджэфу ущесар.
– Нтӏэ сыт? Еджэфми, делэ цӏыкӏущ.
– Бэяу, жумыӏэ апхуэдэу.
– Мыбы зыри жиӏэжыфынукъым. Псалъэркъым.
– Уи адэм зэхихмэ, и жагъуэ хъунщ.
– Си адэр мыращ зыдэпсэур, сэракъым. Пцӏы бупс мыхъуну жиӏэркъэ? Нтӏэ, пэжыр жысӏэу аращ – ӏэплӏэкӏэ кърихьэкӏ и пхъум хухэтщ.
– Бэяу, ӏукӏ… Иӏэт, Майе, къеджэт тхылъым.
Майе, цӏыхубзышхуэм и ӏэр еубыдри, и ӏэпэр тхылъым хуехь.
– Сэ сыкъебгъэджэну ара?
Татианэ, тхылъым зэреплъ щымыӏэу, гукӏэ ищӏэ таурыхъыр жеӏэ.
Пагуэ къахохьэж.
– Фызэгурыӏуа хуэдэщ. Мыр къыфхуэзгъанэмэ, дауэ хъуну? Зэшыпхъуитӏыр зэрыцӏыхунт.
– Къэгъанэ, фӏы дыдэщ. Сэри сфӏэфӏщ Ритэ зэримызакъуэр, шыпхъу зэриӏэр ищӏэмэ.
– Сэ ди анэм деж сыплъэнщ, мыгузэвэну жесӏэнщ. Пщэдей къуажэм дыкӏуэжынущ. Ритэ, уэ унэхъыжьщ, уи шыпхъу цӏыкӏум хуэсакъ, нобэ ягъэджэлащ.
– Папэ, уэ хэт нэхъыфӏу плъагъур? Майе, хьэмэрэ сэра? Зи гъусэу упсэуращ, дауикӏ!
– Мыдэ къакӏуэт, си гуащэ. Апхуэдэу щхьэ жыпӏэрэ? Тӏури фызибынщ, тӏури фӏыуэ фызолъагъу. Уэ унэхъыжьщ, нэхъыбэ къыбгуроӏуэри, нэхъыбэкӏи сыпщогугъ. Фӏыуэ еджэ, мамэ едаӏуэ.
– Седжэурэ сешащ сэ, еджапӏэр сужэгъуащ. Махуэ къэс унэ лэжьыгъэ, унэ лэжьыгъэ… Нобэ тхыгъэ згъэхьэзырын хуейщ Хэку зауэшхуэм хэта гуэрым теухуауэ. Дадэ сытетхыхьынут, ауэ сэ ар зэи слъэгъуакъым. Папэ, уэ схуэтх. Уэращ ар зи адэр, уэращ абы и гъащӏэм хэзыщӏыкӏыр.
– Уи адэшхуэр партизану щытащ. Нэмыцэхэм яӏэщӏэкӏуэдащ. Тхы апхуэдэу, аращ зэрыщытар.
Майе и напӏэр къимыӏэту зэпсалъэхэм я урысыбзэм щӏодэӏу. Пагуэ ӏэплӏэкӏэ иӏыгъа Ритэ ирегъэувэхыжри щӏокӏ.
Ритэ и адэм зыщигъэнщӏкъым, мис, аргуэру зричри ежьэжащ.
– Мы ӏей цӏыкӏум и зэранщ папэ ди деж зэрыщымыӏэр! – Ритэ гъыну хьэзырщ.
– И адэр игу къэбгъэкӏыжри къэгумэщӏащи аращ щӏыщӏэкӏар, сыт щыгъуи къытохьэлъэ абы и гугъу ищӏыныр, – жи Татианэ.
– Сыт-тӏэ сэ иджы сщӏэнур? Сэ сцӏыхуакъым дадэ, зыцӏыхуа си адэр зытемыпсэлъыхьыфым теухуауэ сэ сыт схуэтхынур?
Татианэ и пхъум жиӏэр къыфӏэӏуэхущэкъым, Майе къыӏэрыхьа щӏыкӏэ, зэпеплъыхь, игъэпсэлъэну хэтщ, хуейщ сабийм и щытыкӏэр къызыхэкӏыр къыгурыӏуэну.
Ⅲ
Пагуэ къалэ цӏыкӏум и уэрам нэхъыщхьэм ирокӏуэ. Къуэпсыбэкӏэ къепха хъуащ мы щӏыпӏэм. Гъунэгъу дыдэу къыщыт къуршыщхьэхэм доплъей, хъуреягъыр зэхеплъыхь. Сыт лъандэрэ къыкӏэлъикӏухьрэ Ӏуащхьэмахуэ лъапэ деж и адэм фэеплъ хуигъэувыну хуейуэ. Партизан гупым хэту мыбдежхэм щызэуат, щаубыдари мы щӏыпӏэрат. Нэмыцэхэм сытым щыгъуи щысхь ящӏэртэкъым, ауэ партизан къаӏэрыхьамэ, фибл трахт. Пагуэ и адэр мыхьыр ирагъэхьу мазэкӏэ яӏыгъа нэужь, яукӏыжат. Пагуэ къызэрилъытэмкӏэ, ар лӏыхъужьщ, къелэжь и фэеплъ сын щызэуа щӏыпӏэм щыхасэну. Абы теухуауэ Тӏыауз щыӏэ райсоветым щӏыхьати, къыдаӏыгъакъым – Налышык унафэ къытхуимыщӏауэ дэ апхуэдэ фэеплъ дгъэувыну дыхуиткъым, жаӏэ. Налышыки кӏуащ. «Уи адэм и закъуэ хуэбгъэув хъунукъым, партизану хэкӏуэдахэр куэд мэхъу», – къыжраӏэ. «Хэкӏуэдахэм псоми я цӏэр тету дывгъэгъэув абы щыгъуэм!» – яжреӏэри, «ӏуэхум дыхэплъэн хуейщ, ар апхуэдэу псынщӏэу зэфӏэкӏынукъым…» – къыӏуагъэкӏыж…
Тригъэзащ, тригъэчыныхьащ. «Апхуэдэу псынщӏэу зэфӏэкӏыну ӏуэхукъым, Мэзкуу тхэн хуейщ…» Мэтӏысри езыр матхэ Мэзкуу, жэуапыр псынщӏэу Налышык дэс унафэщӏхэм къахуокӏуэж, партизану щӏыпӏэм щыхэкӏуэдахэм фэеплъ хуэгъэувыныр фэ фызэреплъщ жиӏэу. Пагуэ ираджэри, къепсэлъащ, къыжраӏа къомым къыхэпхыну хэлъар зыщ: мыр псынщӏэу зэфӏэкӏыну ӏуэхукъым…
Илъэс тӏощӏ дэкӏыжащ а зауэр зэриухрэ. Ар мащӏэ? «Апхуэдэу псынщӏэу зэфӏэкӏынукъым» жызыӏэхэм зыри ямыщӏэну аращ.
– Фэеплъ гъэжыным ипэкӏэ комиссэ зэхэшэн хуейщ, зэпеуэ къыхэлъхьэн – куэд мэхъу абы пыщӏар. Дэ иджыри дызыхунэмыса фэеплъи ухуэныгъи ди гъунэжщ… Уи адэм и цӏэри, фэеплъ къыхуагъэфэщэн хуэдэу, къыдэхыжын хуейщ…
Пагуэ къогубжь: сыт «къыдэхыжын хуейщ» жыхуаӏэм кърагъэкӏыр?! Абы и цӏэр къуалъхьэжакъым, зыми шэч къытрихьэу идэнукъым лӏыгъэ хэлъу зэрыкӏуэдам! Пагуэ ирогубжь, тоуж, иронэщхъей адэм и ӏуэхум. Зыми емыупщӏу фэеплъ екӏу хуигъэувынущи, хуит къамыщӏауэ ӏуплъапӏэм деж щыхисэу ядэнукъым, къуэгъэнапӏэ щигъэувмэ, хэт зылъагъунур, сыт и мыхьэнэр? Гуитӏщхьитӏщ, илъэс дапщэ хъуауэ егупсысрэ абы…
Пагуэ къалэ сабафэу сабэншэм и уэрам бгъуфӏэм ирокӏуэ. И ӏэпкълъэпкъ шэщӏар зымыгъэпсынщӏэр и щхьэм щыкӏэрахъуэ гупсысэмрэ и гукъеуэ бзыщӏахэмрэщ…
Ӏэдэми и щхьэр ежьа, сабийр шахтэм щӏишар сыт? Езыри гузэвэжащ, ауэ сыт делагъэ пщӏэуэ угузэвэжкӏэ? И ныбжь нэсащ абы ищӏэр къыгурыӏуэжыну…
Сыт апхуэдизу и нэ къыщӏикӏыр адэм фэеплъ хуигъэувыну? Адэцӏэр ихъумэну ара, хьэмэрэ езы Пагуэ игу иризэгъэну ара?
И нэгу къыщӏоувэж адэр иужь дыдэу щилъагъужар, и нэщӏащэм лъыр ипцӏыхьауэ, и напэр дыркъуэ защӏэу, и ӏэпхъуамбэхэр зэхэкъутауэ… Сыту бэлыхьышхуэ къытралъхьат уи псэм, си адэ… Щыӏэ а псэр езыр? Лыр мэуз, гум зызэхуешэ, ауэ псэр… Псэи тхьэи щымыӏэу аращ коммунистхэр зытетыр, езыри коммунистщ.
Пагуэ здэкӏуэм и пащхьэм лӏы гъумыщӏэшхуэ къоджэразэ.
– Мыр сыт? Уэрамым утехуэркъэ? Зуплъыхь хъуну? Лӏы мыцӏыхур бэлэбанэу зэрыхуэпам тегушхуэгъуафӏэ ирегъэщӏ Пагуэ: мыр зи теплъэ лэжьапӏэ ӏуткъым, нэхъ ӏеижращи, йофэ. Небэкъебэу, делэ гуфӏэкӏэу къыжьэхокӏуатэ езыри.
– Текӏуэтыт, зыкӏи узиӏуэхукъым, си пӏэм сыкъыумыш!
Лӏы мыкӏуэмытэм къепсалъэр хьэ бэнауэ къыфӏэмыӏуэхуу, и тхьэкӏумэм ӏэпхъуамбэжьакӏэкӏэ йотӏыхьри щытщ. Пагуэ абы къыпикӏухьыну хуожьэ – мор аргуэру и пащхьэ къохутэж. Пагуэ мэгубжь – мор подыхьэшхыкӏ. Къыпекӏухь, гъуэгум къытренэри адэкӏэ макӏуэ, «уэху» жиӏэжащ… Лӏы мыфэмыцыр и пащхьэм къохутэж.
– Ушейтӏан, зиунагъуэрэ, мыр дауэ?
– Уэ шейтӏан уи фӏэщ хъурэт-тӏэ?
– Хъуркъым!
– Шейтӏани мелыӏычи щымыӏэу аракъэ?
– Щыӏэкъым!
– Нтӏэ-нтӏэ. Коммунист партым фӏэкӏ зыри уи фӏэщ хъуркъым уэ.
– Си жьэр зэщӏэсхыркъым, мы мыфэмыцми и жьэ зэщӏихыркъым, дауэ дызэрызэпсалъэр? – йогупсыс Пагуэ, модрейми къыпещэ:
– Еууей, Пагуэ, лӏыку ухъуащ, гу къыслъумытэ зыпщӏурэ. Сэ сы-уэращ. Убзыщӏу, цӏыхум къебгъэщӏэн ушынэу пхэлъ хьэл гущыкӏыгъуэхэмрэ уи ӏэужь щӏэпхъумэжахэмрэ зыкӏуэцӏылъ Пагуэр сэращ.
Лӏы мыкӏуэмытэм къыкӏэрих бамэм имыгъэбэуэжу Пагуэ и гур кърегъакӏуэ… Хьэуэ, пцӏыщ, абы ӏумпэм къыщӏащӏынрэ цӏыхум ящибзыщӏыжынрэ зэи илэжьакъым. Мыр шейтӏанщ, шэч хэмылъу. Коммунистхэм ямыдэми…
Жануэс аргуэру и закъуэщ. Пагуэ къигъэзэжакъым, Ӏэдэм щӏэкӏыжащ. Нэмэз ищӏри, нэмэз щыгъэ игъажэу тӏысыжащ.
Мы Тӏыаузым дыгъэр псынщӏэу щыкъуохьэ – лъэныкъуитӏымкӏи бгы задэхэр къыщытщ, тафэм деж куэдрэ къыщыптепсэ дыгъэр мыбдеж бгым пасэу пщегъэпщкӏу.
