Жэнхъуэтекъуэ щыщ Бэтитӏ Мухьэмэд фӏыщӏэ хузощӏ ди щӏыпӏэцӏэхэм теухуауэ зыхищӏыкӏ куэдым щыщ къызэрысхуиӏуэтам, щыуагъэ зыбжанэм гу зэрылъызигъэтэжам щхьэкӏэ.

Ди ӏуащхьэхэм, къуэхэм, псыхэм теухуауэ сызыщыгъуазэр зэрымащӏэр сигу къоуэ, нэхъыбэ къэсщӏэну согугъэ.

Прозэ тхынми дяпэкӏэ нэхъ сыпылъынущ, мы тхылъымкӏэ езгъажьэу къысщохъу прозэм и ӏуэхур.

Къаныкъуэ Заринэ

Си егъэджакӏуэ Щоджэнцӏыкӏу Нинэ

и фэеплъщ

Техутэ къеӏуэтэж

Къалэкум тхьэмахуэм зэ щызэхыхьэрт хьэпшып тӏорысэхэр щащэж бэзэр цӏыкӏу. Куэд лъандэрэ абы зы лӏыжь щӏакъуэ къакӏуэрт, бгъэхэӏу зэмылӏэужьыгъуэхэр иӏыгъыу. Ямыщэхуу къыхуинауэ зы яхэлът абыхэм. Ӏуащхьэмахуэ и сурэтыр тету зэрыслъагъуу, ар си нэм къыфӏэнащ. Къасщтэри зэпэсплъыхьащ: бгы щыгу дыкъуакъуэ къэцӏыхугъуафӏэм нэмыщӏ, ди Ӏуащхьэмахуэ лъапэ къыщыкӏ аӏуей шейр тетщ, альпинист ӏэмэпсымэхэри къытощ. А псор зытещӏыхьыжар Урысеймрэ Германиемрэ я къэрал ныпхэрщ, зы кӏапэм нэмыцэ жорыр, адрейм советскэ вагъуэ плъыжьыр тетрэ нып кӏапитӏыр зэхыхьэжу. Бгъэхэӏур щӏащӏамрэ къыщыдэкӏамрэ кърипщӏэу «Ӏуащхьэмахуэ – зэкӏужыпӏэ» жиӏэу тетхащ, 1992 гъэри кӏэщӏэтхащ. И хьэпшыпым хуэсщӏа гулъытэм къигъэгуфӏэжауэ, лӏыжь цӏыкӏум псынщӏэрыпсалъэу ар къыздикӏар къысхуиӏуатэрт. Зэрыжиӏэмкӏэ, бгъэхэӏухэр бжыгъэкӏэ куэд мыхъуу 1992 гъэм къыдагъэкӏри Мюнхенрэ Мэзкуурэ щагъэлъэгъуат, дунейпсо тхыдэм дежкӏэ щхьэпагъ зыпылъ ӏуэху пыухыкӏат зращӏылӏари: 1943 гъэм Ӏуащхьэмахуэ и щыгу зи ныпыр дэзыхыу щыхэзытӏа нэмыцэхэмрэ абыхэм япэщӏэта советскэ зауэлӏхэмрэ ящыщу псэужхэр Ӏуащхьэмахуэ лъапэ щызэхуэзэу ищхьэм дэкӏыну арат, зэрызэкӏужам, нобэрей гъащӏэ мамырыр зэрагъэлъапӏэм и щыхьэту. Ар икӏи къэхъуащ, лъэныкъуитӏым щыщу хэтахэри зэхуэарэзыуэ зэбгрыкӏыжащ. Лӏыжьым а псор щӏищӏэр альпинисту и щӏалэгъуэр ихьати арат. Хьэпшып цӏыкӏур къэзмыщэхуми, сызэредэӏуа къудейм зейр щыгуфӏыкӏынут, ауэ сэ ар зыӏэщӏэзгъэкӏынутэкъым: Ӏуащхьэмахуэ теухуа псори зэрысфӏэгъэщӏэгъуэным нэмыщӏ, 1992 гъэм къызэрыдэкӏам бгъэхэӏур сэркӏэ нэхъри хьэлэмэт ищӏат.

– Уэ мы щӏыпӏэм ущыщкъым, дауи, – жиӏащ лӏыжь цӏыкӏум. Хамэу сакъыщохъу иджы куэдым… Бгъэхэӏум сеплъурэ, абыкъращӏэкӏа ӏуэхухэрсинэгукъыщӏэувэрт. Улӏа нэужьи ущыӏэныр щӏэщыгъуэ зыщӏыр аращ – сытми щыгъуазэ уохъу. Сэ, Щауейхэ Техутэ, си псэр щыхэкӏарбгъэхэӏуцӏыкӏуркъыщыдагъэкӏаилъэсырауэ лӏыжьым дэнэ щищӏэнт, укъызэплърэ – цӏыху псэум и теплъэ сиӏэмэ, укъызэпсалъэрэ – си макъыр къикӏмэ…

Гъэмахуэр йокӏ. Удзыр дыгъэм илыгъуэжащи, джабэ нэкӏухэр гъуэжьыфэщ.

Чырбыш щагъэжкӏэ, къуажэ фызхэм ятӏагъуэфӏ дыдэ Хьэрэмэӏуащхьэ пэгъунэгъу мащэм кърахри къашэ. Ноби аращ, хьэлыуэм хуэдэу гъуэжь икӏи щабэ ятӏагъуэр хукхъуэ хапщэурэ лъакъуэкӏэ яутауэ зи кӏуэцӏым псы ираутха къупхъэхэм хьэупӏэурэ ираупцӏэ, ӏэштӏымкӏэ хэуэурэ зэгущ ящӏ, и щхьэфэр захуэу тралъэщӏэжри, хуэсакъыурэ къупхъэр къыщхьэщалъэфыж. Техутэ цӏыхубзхэм ядоӏэпыкъу, ауэ езым фӏэфӏ ӏуэхури къыдещӏыкӏ: ятӏагъуэ зэхэпщам щыщ къищтэурэ псэущхьэ сурэт ещӏ. И инагъкӏэ зы хьэвшыр нехьэкъехуэу шы сурэт ищӏри дыгъэм хигъэувати, зэрыгъущу, щэщэжащ. Етӏуанэри, ещанэри хъуакъым. Итӏанэ гуэлым кърихащ ятӏэ фӏыцӏэ. Гуэлыр гъунэгъущ, и лъэгур ятӏэ хьэзырщ, ущыхуейм узыхуейм хуэдиз къих. Дауи игу къэкӏа псы щӏагъым щӏэлъымрэ ӏуащхьэ лъапэ гъущапӏэм кърахымрэ зэхилъхьэну? Зэхэзэгъащ! Техутэ и ӏэр ятӏэм хэлъу гъэмахуэр игъэкӏуащ. Зэщхь-зэмыщхьу шы гуартэ хуэдиз иригъэкъуащ, ищӏым, дыгъэм хигъэувэм, игъэгъущурэ. Ятӏагъуэм къыхащӏыкӏхэр зэрагъэгъущ хьэку иӏамэ, къикӏат и ӏуэхур, ауэ дэнэ кърихын? Къуэятӏэ шырэ мэлрэ щагъэхъу, цым щолэжь, ятӏагъуэ къащтэмэ, къыщӏащтэр чырбыш ягъэжын щхьэкӏэщи, ар дыгъэми фӏы дыдэу егъэгъущ. Аращи, Техутэ и шы цӏыкӏухэр дыгъэм къигъачэм, икъутэжурэ щӏэрыщӏэу ещӏыж. Джафэу жари мащӏэкъым – гуэщым щӏэз мэхъу.

– Сыт апхуэдиз зэрыпщӏынур? – къоупщӏ и анэшхуэ Нэхунэ. Зыри жриӏэркъым.

– Сыт апхуэдиз шы сурэт гъэжа зэрыпщӏынур? Щӏэхуэжыркъым гуэщым! – жеӏэ аргуэру анэшхуэм. Техутэ жэуап иритыркъым. Шы къэс зауэлӏ тесу и нэгу къыщӏегъэхьэ. Зауэм дагъэкӏауэ щыта шуудзэм ещхь езыми къызэригъэпэщыну хуейщ. Шуудзэр зэрыжылэу яхуэпат, ӏэщэкӏэ яузэдат, иджы Техутэ и закъуэ шыри, цӏыхури, фащэри и пщэ дилъхьэжащ. Гъэмахуэ псом ерагъыу шищэрэ щэ ныкъуэрэ хуэгъэжауэ аращ, шыр минищрэ щитхум нигъэсу, зауэлӏ минищрэ щитхурэ игъэжу щихуэпэжыфынур дапщэщ? Ӏэщэри якӏэрылъхьэн хуейкъэ. Къамэ цӏыкӏухэр къызыхищӏыкӏынум йогупсыс, гъущӏ кӏапэлъапэу къигъуэтыр ирегъапщэ.

Гъэмахуэкӏэм уафэгъуагъуэ уэшх щыӏэ и хабзэтэкъым, ауэ ныжэбэ уафэм уридэкӏуеину къошх. Щауейхэ я гуэщыщхьэм тебгъа къамылыр жьым тридзри, уэшхыр хуиту щӏэшхащ, шы ӏэрыщӏ хъушэм хэшхэри зэхигъэжэбзэжащ. Нэхунэ и напӏэ зэтрилъхьакъым, нэмэз щыгъэ игъажэурэ нэху игъэщащ. Техутэ жей ӏэфӏым здыхэтым, шы гуартэ губгъуэм щигъэхъурт… Жэщкӏэрэ емызэгъ зи хабзэ Нэзыр дади, мащӏэу хэпырхъыкӏыу, ипэкӏэ къимыжеяр ныжэбэ иригъэкъуж хуэдэт.

Шы гуартэ игъэхъуну къызыхуихуэу щытар Техутэ и адэ Бубэщ. Щауей Нэзыр шы завод зэрихьащ илъэс куэдкӏэ. И къуэ закъуэ Бубэ заводым пасэу тришати, шыхэр хъупӏэм щахукӏэ, ядэкӏуэну ныкъуакъуэрт, Нэзыри хуей-хуэмейуэрэ щӏалэ цӏыкӏур здишэрти шыхъуэхэм ящыщ гуэрым гъусэ хуищӏырт. Лӏым и жагъуэтэкъым щӏалэм шы фӏыуэ зэрилъагъур, ахэр зыхуей хуэзэн папщӏэ сыт хуэдэ лэжьыгъэми зэрыхуэмыщхьэхыр. Нэзыр и ныбжьыр егъэзыхыгъуэ хъууэ и къарур щӏэкӏыу щыхуежьэм, пщӏантӏэм дэтӏысхьэжри и пӏэм Бубэ иригъэуващ. Щӏэтӏысыжыфари арагъэнут – и къуэр губзыгъэу икӏи гумызагъэу ӏуэхум зэрыбгъэдэтынум шэч къытрихьэртэкъым. Абдежым ирихьэлӏэу заводым и мыхьэнэри къелъэхъшэхат: шы щхьэ бжыгъэшхуэ къэралыр хуэныкъуэжтэкъым, хамыгъэкӏуэдэжу хъубжэу яӏыгъынырат я пщэ дэлъыр. Щауей Бубэ лӏы къекӏут, зэпӏэзэрытт. Пасэу щхьэгъуси къишат, ауэ бын зэдагъуэтатэкъым. Щӏэблэншэ дауэ зищӏынт, егупсысри, и щхьэгъусэм тӏуанэ тришащ. Къишар фафӏэу, зэрылъэлъу дыхьэшхыу цӏыху нэӏурытт, и пӏастэр шыуаным имыхуэу пщафӏэу, шхыныфӏэт. Къызэрашэу уэндэгъу хъури щӏалэ цӏыкӏу къилъхуащ… Щӏалэм цӏэр фӏэзыщар Нэзырщ – зауэм хэкӏуэда и къуэш нэхъыщӏэм и цӏэр фӏищащ.

…Техутэ шы гуартэ игъэхъуу губгъуэм иту йопщӏыхь. Къоушри – жьым гуэщыщхьэр трихащ, уэшхыпсым и ятӏэш хъушэр илъэсыжащ…

– Нанэ, щхьэ сыкъыумыгъэушарэ?!

– Зыри пхуэщӏэнутэкъым, уридэкӏуеину къешхырт. Нэхъыфӏщ зэрилъэсыжари. Ухуейкъым, умыщӏ афӏэкӏ шыи нэгъуэщӏ псэущхьи.

– Хьэуэ, нанэ, уэ къыбгурыӏуакъым, шуудзэ минищрэ щитхум инэхъыбэр губгъуэм къинащ. Мыхэр абы я фэеплът.

– Ятӏагъуэ шы ӏушэ цӏыкӏухэри?! Апхуэдэ фэеплъ хуей ахэр?

– Сэ иужькӏэ… ахэр щыхэкӏуэда щӏыпӏэм деж фэеплъ щахуэзгъэувынущ!

– Кхъащхьэ сын хуагъэувауэ къыщӏэкӏынщ абыхэм, апхуэдэу къагъэна уи гугъэ зейхэм?

– Кхъащхьэ сынхэм нэмыщӏ, фэеплъ хуагъэуващ, шы сурэту гъэжауэ! Мес, Налышык дэлъэдапӏэм деж щытщ зауэлӏрэ шырэ, мывэм къыхэщӏыкӏауэ. Сэри сщӏынущ ди зауэлӏхэм я фэеплъ.

– Фэеплъ уэ уагъэщӏынукъым. Ар зи ӏэщӏагъэхэм ящӏынщ.

– Сэ аращ ӏэщӏагъэу къыхэсхар. Еджапӏэр къэзухмэ, сыхуеджэнущ.

– Уи адэр псэужкъым, уи анэр и пэшым зыщӏиубыдэжауэ дуней хуитым къытехьэркъым, уи адэшхуэращи, и щхьэр щыхэтыр езым ищӏэжыркъым. Хэт мыгъуэм уригъэджэн уэ?

Анэшхуэм захибжатэкъым щӏалэр езыгъаджэ хъунухэм, унагъуэм нэхъ лъэрызехьэу яхэтыр езырами.

Техутэ и гущхьэ къэкӏыркъым ирамыгъэджэну, а и нэгу къыщӏэувэ фэеплъыр мывэ абрагъуэ къигъуэту къызэрыхиӏущӏыкӏынуращ зэгупсысыр. Шуудзэм хэтахэм зэ нэхъ мыхъуми ӏуплъащэрэт! Дапхуэдэу пӏэрэт абыхэм я теплъэр? Нэзыр, жьы хъууэ сабий акъылым хуэмыкӏуэжатэмэ, къыжриӏэжынт и нэкӏэ илъэгъуар – шуудзэр къызэзыгъэпэщахэм щахэтакӏэ, дауи, абы псори и нэгу щӏэкӏащ. Дыси ищӏэнут зыгуэр – абы и лӏыр шуудзэм хэту дэкӏри къигъэзэжакъым. Арщхьэкӏэ фызыжь ӏэзэр зыми епсалъэркъым.

Шыр, лӏыр, ӏэщэр, фащэр – дапхуэдэу къызэгъэпэщат? Зауэлӏхэр дауэ къыхаха? Хуейуэ хъуар хагъэхьэрэт? Щӏалэ цӏыкӏур зыщӏэупщӏэнур ахэрат. Еджапӏэм щезыгъаджэхэм абы хащӏыкӏ щыӏэкъым, уи нэхъыжьхэм еупщӏ, къыжраӏэ. И нэхъыжьыр дадэщи, абы и ӏуэхур щхьэхуэщ.