Szedłem po prostu przed siebie. Było mi obojętne, dokąd. Za mną pozostały Umschlagplatz i wagony, które wywoziły moich. Nie słyszałem już pociągu – był teraz daleko poza miastem, a mimo to czułem w sobie, jak się oddalał. Z każdym następnym krokiem czułem się bardziej samotny. Zawładnęło mną uczucie bezpowrotnego zerwania ze wszystkim, co stanowiło dotychczas moje życie. Nie wiedziałem, co mnie jeszcze czeka, a raczej wiedziałem tylko tyle, że czeka mnie najgorsze. Do tego domu, w którym była skoszarowana nasza rodzina, nie wolno mi było w żadnym przypadku wracać. SS-mańska straż zamordowałaby mnie na miejscu lub też odesłała z powrotem na Umschlagplatz jako kogoś, kogo przez przeoczenie wyłączono z transportu wysiedleńczego. Nie miałem pojęcia, gdzie przenocuje,, ale chwilowo było mi to obojętne i tylko w mojej podświadomości czaił się lęk przed zapadającym zmierzchem. Ulica była jak wymieciona, bramy na głucho zaryglowane albo otwarte na oścież w tych domach, z których odtransportowano już wszystkich mieszkańców. Z przeciwka nadchodził żydowski policjant. Nie przejmowałem się nim i nie zwróciłbym na niego najmniejszej nawet uwagi, gdyby nie to, że zatrzymał się i zawołał:

– Władek!

Gdy przystanąłem, dodał ze zdziwieniem:

– Co tu robisz o tej porze?

Teraz go rozpoznałem. Był to mój kuzyn, niezbyt chętnie widziany przez rodzinę. Próbowano schodzić mu z drogi, jako człowiekowi o podejrzanych zasadach moralnych. Umiał wywinąć się z każdej sytuacji, przy czym spadał zawsze na cztery łapy, często za pomocą środków, które w oczach innych ludzi uważane były za nieprzyzwoite. Gdy został policjantem, jego zła opinia jeszcze się utrwaliła.

Gdy tylko rozpoznałem go w mundurze, wszystkie te myśli przeszły mi przez głowę, ale już w następnej chwili było dla mnie oczywiste, że przecież był moim kuzynem i teraz jedynym moim bliskim. Kimś, kto w jakiś sposób wiązał się ze wspomnieniem o mojej rodzinie.

Wiesz, że… – chciałem opowiedzieć o wywózce rodziców i rodzeństwa, ale nie udało mi się wydobyć z siebie ani słowa. Mimo to zrozumiał. Zbliżył się do mnie i ujął mnie pod ramię.

Może to i lepiej – wyszeptał. Kiwnął ręką z rezygnacją. – Im szybciej, tym lepiej. Wszystkich nas to czeka…

Po chwili milczenia dodał:

– W każdym razie pójdziesz ze mną do nas. Podniesie cię to trochę na duchu.

Zgodziłem się i tę pierwszą samotną noc spędziłem u nich. Wcześnie rano poszedłem do syna przewodniczącego Gminy, Mieczysława Lichtenbauma, którego znałem z czasów, gdy występowałem jeszcze w kawiarniach getta. Zaproponował mi, bym grał w kasynie niemieckiego „Vernichtungskommando”, gdzie panowie z gestapo i SS, zmęczeni całodziennym mordowaniem Żydów, oddawali się wieczornym rozrywkom. Byli przy tym obsługiwani przez tych, których wcześniej czy później również mieli zamordować. Oczywiście nie chciałem przyjąć takiej propozycji, chociaż Lichtenbaum nie mógł zrozumieć, dlaczego nie przypadła mi ona do gustu i poczuł się dotknięty moją odmową. Bez dalszych dyskusji polecił wpisać mnie do grupy robotników, którzy rozbierali mury tej części getta, którą przyłączono do „aryjskiej” części miasta.

Następnego dnia opuściłem po raz pierwszy od dwóch lat dzielnicę żydowską. Był piękny, gorący dzień, gdzieś około 20 sierpnia. Tak samo piękny, jak wiele innych dni przedtem – jak ostatni dzień, który spędziłem wśród swoich na Umschlagplatzu. Szliśmy w grupie, czwórkami, pod dowództwem żydowskich majstrów, strzeżeni przez dwóch SS-manów. Zatrzymaliśmy się na placu Żelaznej Bramy. A więc istniało gdzieś jeszcze takie życie!

Przed zamkniętą halą targową, przerobioną zapewne przez Niemców na jakieś magazyny, stali drobni handlarze z koszami pełnymi towaru. Ostre światło słoneczne ożywiało kolory owoców i warzyw, połyskiwało na łuskach wyłożonych ryb i błyszczało na lśniących wieczkach puszek z konserwami. Wokół handlarzy kręciły się kobiety, targowały, chodziły od kosza do kosza, robiły zakupy i odchodziły w kierunku centrum miasta. Handlujący złotem i walutami pokrzykiwali monotonnie:

– Złoto, kupią złoto. Dolary, rubelki…

Po jakimś czasie w jednej z przecznic zatrąbił samochód i w polu widzenia pojawiła się szarozielona sylwetka ciężarówki policyjnej. Handlarze wpadli w panikę, spakowali pośpiesznie swój towar i rzucili się do ucieczki. Na całym placu zapanowały zgiełk i nie dający się opisać chaos. Czyli i tu nie wszystko było w porządku.

Przy rozbiórce muru staraliśmy się pracować, jak tylko można było najwolniej, tak by pracy starczyło na dłużej. Żydowscy majstrowie nas nie popędzali, a też i SS-mani zachowywali się tu inaczej niż w getcie.

Stali z boku zajęci rozmową i rozglądali się.

Ciężarówka minęła plac i zniknęła, handlarze powrócili na swoje stare miejsca, a plac wyglądał, jakby się nic nie zdarzyło. Koledzy odchodzili jeden po drugim od grupy, by kupić coś na straganach i upchać to w przyniesione torebki, nogawki spodni czy też kieszenie waciaków. Nie miałem niestety pieniędzy i mogłem się temu tylko przyglądać, mimo że było mi słabo z głodu.

Od strony Ogrodu Saskiego zbliżała się do naszej grupy młoda para. Oboje byli doskonale ubrani. Młoda kobieta wyglądała wspaniale. Nie mogłem od niej oderwać oczu. Jej uszminkowane usta śmiały się, kołysała lekko biodrami, a słońce złociście połyskiwało na jej blond włosach, stwarzając złudzenie błyszczącej wokół głowy aureoli. Gdy przechodzili koło nas, kobieta zwolniła kroku i wykrzyknęła:

– Popatrz, popatrz!

Mężczyzna nie zrozumiał. Spojrzał na nią pytająco. Wskazała na nas palcem:

Żydzi! Zdziwił się.

No i co? – wzruszył ramionami. – Czy to pierwsi, których widzisz?

Kobieta zaśmiała się z zażenowaniem, przytuliła do swego partnera i poszli dalej w kierunku targu. Po południu udało mi się pożyczyć od jednego z kolegów pięćdziesiąt złotych. Kupiłem kartofle i chleb, którego kawałek od razu zjadłem. Resztę chleba oraz kartofle zabrałem ze sobą do getta. Jeszcze tego samego wieczoru zrobiłem pierwszy interes w swoim życiu. Za chleb, kupiony za dwadzieścia złotych otrzymałem w getcie pięćdziesiąt. Kupione po trzy złote za kilogram kartofle sprzedałem po osiemnaście. Pierwszy raz od długiego czasu byłem najedzony, a ponadto miałem mały kapitał obrotowy na zakupy w dniu następnym.

Praca przy rozbiórce była monotonna. Getto opuszczaliśmy wcześnie rano i staliśmy do piątej po południu przy stosie cegieł, udając, że pracujemy. Kolegom czas się nie dłużył; zajęci byli kombinacjami związanymi z zakupem towaru, a także rozważaniami o tym, co kupić, jak przeszmuglować to do getta i tam najkorzystniej sprzedać. Kupowałem najprostsze tlqct^, aby zarobić na jedzenie. Jeśli o czymś myślałem, to tylko o moich najbliższych: gdzie teraz byli, do którego obozu ich zabrano i jak im się wiodło. Pewnego dnia przechodził koło naszej grupy mój stary przyjaciel. Był to Tadeusz Blumental, Żyd, który miał tak „aryjskie” rysy twarzy, że nie musiał przyznawać się do swojego pochodzenia i mógł żyć poza murami getta. Ucieszył się, gdy mnie zobaczył, a jednocześnie zmartwił się, widząc mnie w tak trudnym położeniu. Dał mi trochę pieniędzy i obiecał, że będzie się starał mi pomóc, że następnego dnia przyjdzie kobieta, która zaprowadzi mnie, gdyby udało mi się niepostrzeżenie uciec, do miejsca, gdzie będę mógł się ukryć. Kobieta ta przyszła rzeczywiście, ale niestety z wiadomością, że ludzie, u których miałem mieszkać, nie zgodzili się na ukrywanie Żyda.

Innego dnia dojrzał mnie, przechodząc przez plac, koncertmistrz Filharmonii Warszawskiej – Jan Dworakowski. Był szczerze poruszony, gdy mnie zobaczył. Ucałował mnie i zaczął wypytywać o los moich najbliższych. Gdy mu powiedziałem, że zostali wywiezieni z Warszawy, spojrzał na mnie – jak mi się wydawało – pełnymi współczucia oczami i otworzył usta, jakby chciał coś powiedzieć. W ostatniej chwili jednak się powstrzymał.

Co pan o tym sądzi?

Panie Władysławie! – Ciepło ogarnął mnie ramieniem. – Może lepiej, żeby znał pan prawdą… żeby pan na siebie uważał – zawahał się przez chwilę, uścisnął moją rękę i dalej mówił cicho, prawie szeptem – pan już ich nigdy nie zobaczy.

Szybko odwrócił się i odszedł. Przeszedł parą kroków, zawrócił i znów podszedł, żeby ucałować mnie na pożegnanie, ale nie miałem siły, by odpowiedzieć na jego serdeczność taką samą serdecznością. Podświadomie byłem pewny od samego początku, że niemieckie bajki o obozach dla Żydów z „dobrymi warunkami pracy”, które miały oczekiwać wywiezionych, były kłamstwem. Z niemieckich rąk mogliśmy spodziewać się tylko śmierci. Jednakże poddawałem się złudzeniu, jak i inni Żydzi w getcie, że mogło być inaczej, że tym razem obietnice Niemców będą uczciwe. Gdy myślałem o mojej rodzinie, próbowałem ją sobie wyobrazić wśród żywych -jeśli nawet w ciężkiej sytuacji, to jednak przy życiu – z nadzieją, że mimo wszystko pewnego dnia zobaczymy się znowu. Dworakowski zniszczył we mnie tę z trudnością utrzymywaną iluzję. Dopiero później miałem się przekonać, że miał w tym sporo racji; w decydującej chwili świadomość grożącej śmierci dodawała mi sił, aby się ratować.

Kolejne dni spędziłem jak w półśnie; rano mechanicznie wstawałem, mechanicznie poruszałem się, wieczorem mechanicznie rzucałem się na legowisko w magazynie mebli należących niegdyś do Żydów, który przydzielono Gminie i gdzie miałem swoje miejsce na nocleg. Jakoś musiałem nauczyć się żyć ze świadomością utraty matki, ojca, Haliny, Reginy oraz Henryka.

Rosjanie przeprowadzili nalot na Warszawę. Wszyscy chowali się do schronów. Niemcy byli oburzeni i wściekli, Żydzi zaś cieszyli się, mimo że nie wolno im było tego okazywać. Każdy huk spadających bomb rozchmurzał nasze twarze; stanowił on dla nas znak zbliżającej się pomocy i klęski Niemiec, która mogła przynieść nam jedyny ratunek. Nie schodziłem do żadnych schronów – było mi obojętne, czy będę żył, czy też zginę.

W tym okresie warunki pracy przy rozbiórce murów pogarszały się coraz bardziej. Przydzieleni nam teraz Litwini uważali, żebyśmy nie robili żadnych zakupów na rynku, a na głównej strażnicy przed powrotem do getta poddawano nas coraz dokładniejszym rewizjom. Pewnego popołudnia przeprowadzono nieoczekiwanie selekcję naszej grupy. Przed strażnicą ustawił się młody żandarm z założonymi rękami i zaczął nas sortować według systemu loteryjnego i własnego uznania; na lewo – śmierć, na prawo – życie. Mnie rozkazał iść na prawo. Tym z lewej strony kazał położyć się na ziemi, twarzą do dołu, i zastrzelił ich z rewolweru. Po upływie blisko tygodnia rozlepiono na ścianach getta zapowiedź nowej, ogólnej selekcji pozostałych jeszcze Żydów. Ze stu tysięcy – trzysta tysięcy już wywieziono – miało pozostać dwadzieścia pięć tysięcy – tylko niezbędni dla Niemców specjaliści i robotnicy.