— М-м-мяне прымусілі! П-п-прашу вас, м-міс Брыдар, м-м-мя!..

Сястра адключыла свой прамень, і твар Білі адляпіўся ад яе, з палёгкай усхліпваючы. Яна паклала яму далонь на карак, прыцягнула ягоную шчаку да накрухмаленых грудзей, гла­дзячы яго па плячы, і адначасова ўлучыла павольны, пагардлівы позірк на нашу кампанію.

— Усё добра, Білі. Усё добра. Больш ніхто вас не пакрыўдзіць. Усё добра. Я патлумачу вашай маці.

Пры гэтым яна працягвала люта пазіраць на нас. Было дзіўна чуць, як гэты голас, пяшчотны, лагодны і цёплы, нібы падушка, зыходзіць з аблічча, цьвёрдага, быццам парцаляна.

— Усё добра, Білі. Хадземце са мной. Вы можаце пачакаць тут, у кабінэце доктара. Вам няма патрэбы сядзець у адным памяшканьні з гэтымі... вашымі сябрукамі.

Яна адвяла яго ў кабінэт, гладзячы ягоную схіленую галаву і паўтараючы: «Бедны хлопчык, бедны хлопчык», — а мы моўчкі сышлі па калідоры і селі ў дзённым пакоі, ня гледзячы адзін на аднаго і нічога ня кажучы. Макмэрфі сеў апошнім.

Хронікі на другім баку пакою ўжо спынілі мітусьню і патроху ўладкоўваліся ў свае звычайныя нішы. Я паглядзеў на Макмэрфі краёчкам вока, спрабаваў, каб гэта не было заўважна. Ён сядзеў у крэсьле ў куце, крыху адпачываючы перад наступным раўндам — у доўгім шэрагу наступных раўндаў. Тое, з чым ён змагаўся, нельга заваліць раз і назаўсёды. Можна толькі пасылаць яго ў накдаўн зноў да таго часу, калі ты ўжо сам ня зможаш выходзіць на рынг, і нехта яшчэ павінны будзе заняць тваё месца.

У Сястроўні працягвалася тэлефанаваньне, і прадстаўнікі кі­раўніцтва прыходзілі агледзець доказы злачынства. Калі на­рэшце зьявіўся доктар, кожны з гэтых людзей так гля­дзеў на яго, быццам бы менавіта ён усё сплянаваў ці прынамсі дазволіў і ўхваліў. Ён быў зьбялелы і трэсься пад іхнымі позіркамі. Было відаць, што яму ўжо расказалі большую частку таго, што адбылося тут, у ягоным аддзяленьні, але Вялікая Сястра зноў абмалявала гэта для яго, з павольнымі, гучнымі падрабязнасьцямі, каб мы таксама ўсё пачулі. Пачулі належным чынам, гэтым разам урачыста, бяз шэптаў і хіхіканьня, пакуль яна прамаўляла. Доктар ківаў, круціў акуляры і лыпаў вачыма, такімі зьвільгатнелымі, што мне здалося, ён яе абпырскае. Яна скончыла аповедам пра Білі і пра трагічны досьвед, празь які мы прымусілі прайсьці няшчаснага хлопца.

— Я пакінула яго ў вашым кабінэце. Мяркуючы зь ягонага цяперашняга стану, я б параіла вам неадкладна яго агле­дзець. Ён прайшоў праз жахлівае выпрабаваньне. Я ўздрыгваю ад ад­ной думкі пра шкоду, якую гэта пэўна нанесла беднаму хлопцу.

Яна пачакала, пакуль доктар таксама ўздрыгнуў.

— Думаю, вам варта пайсьці паглядзець, ці можна зараз правесьці зь ім размову. Яму трэба спагада. Ён у вартым жалю стане.

Доктар ізноў кіўнуў і пайшоў да свайго кабінэту. Мы право­дзілі яго вачыма.

— Мак, — прамовіў Скэнлан. — Слухай, ты ж ня думаеш, што нехта з нас паверыў у гэтую лухту, га? Усё пагана, але ж мы ведаем, хто вінаваты... Мы цябе не вінавацім.

— Так, — сказаў я, — ніхто з нас цябе не вінаваціць. — І падумаў, што лепей бы мне вырвалі язык, бо пабачыў, як ён на мяне паглядзеў.

Ён заплюшчыў вочы і расслабіўся. Выглядала, што ён чакаў. Гардынг падняўся, падышоў да яго і толькі адкрыў рот, каб нешта сказаць, як прарэзьлівы крык доктара на калідоры пры­ціснуў усе твары агульным жахам і разуменьнем.

— Сястра! — галасіў ён. — Божа мой, сястра!

Яна пабегла і трое чорных таксама пабеглі па калідоры туды, адкуль па-ранейшаму клікаў доктар. Але ніхто з пацыентаў не падняўся. Мы ведалі, што нам цяпер нічога не застаецца, як толькі сядзець нерухома і чакаць, калі яна прыйдзе ў дзённы пакой сказаць нам тое, што, мы ўсе ведалі, павінна было здарыцца.

Яна адразу падышла да Макмэрфі.

— Ён перарэзаў сабе горла, — сказала яна. Вычакала, спадзя­валася, што Макмэрфі нешта скажа. Той не падымаў вачэй. — Залез у доктараў стол, знайшоў некія інструмэнты і перарэзаў сабе горла. Бедны, няшчасны, незразуметы хлопчык забіў сябе. Ён цяпер там, у крэсьле доктара, зь перарэзаным горлам.

Яна зноў пачакала. Але Макмэрфі ўсё яшчэ не глядзеў на яе.

— Спачатку Чарлз Чэзўік, а цяпер Ўільям Бібіт! Спадзяюся, вы нарэшце задаволены. Гуляць з чалавечымі жыцьцямі — у азартныя гульні — быццам вы сябе лічыце Богам!

Яна павярнулася і пайшла ў свой кабінэт, зачыніла за сабой дзьве­ры, пакінуўшы праніклівы, зьмярцьвела-халодны гук рэ­хам у лямпах асьвятленьня над нашымі галовамі.

Спачатку ў мяне мільганула думка паспрабаваць спыніць яго, угаварыць яго прыняць тое, што ён перамог, і здаць ёй апошні раўнд, але іншая, большая думка цалкам сьцерла тую першую. Я раптам з крышталёвай яснасьцю зразумеў, што ані я, ані хто іншы з нашага паўтузіна ня мог яго спыніць. Што як бы ні спрачаўся Гардынг, як бы я ні хапаў яго ззаду, якія б лекцыі ні чытаў стары палкоўнік Мэтэрсан, як бы ні трымаў яго Скэнлан ці нават усе мы разам, мы не маглі сабраць сілаў, каб спыніць яго.

Не маглі яго спыніць, бо менавіта мы самі змушалі яго ра­біць усё гэта. Не мэдсястра, а нашая патрэба прымушала яго павольна адціснуцца ад крэсла, налягаючы вялікімі рукамі на скураныя парэнчы, выштурхоўвала яго, падымала і ставі­ла на ногі, як нейкага кіназомбі, які падпарадкоўваецца загадам, што выпраменьваюць сорак гаспадароў. Гэта мы прымушалі яго не спыняцца тыднямі, заставацца на нагах, калі тыя ўжо адмаўляліся рухацца, тыднямі прымушалі яго падміргваць, ухмыляцца, сьмяяцца і працягваць граць сваю ролю, хоць яго­ная весялосьць даўно ўжо была выпаленая паміж двума электродамі.

Мы змушалі яго стаяць і падцягваць чорныя майткі, быццам папраўляючы сядло, і ссоўваць пальцам кепку назад, нібыта гэта агромністы каўбойскі капялюш — павольныя, мэханічныя жэсты — і калі ён крочыў, можна было пачуць, як жалеза зьвініць на ягоных босых пятках, выбіваючы іскры з кафлі.

Толькі ў апошні момант — калі ён ужо праламіўся праз шкля­ныя дзьверы і яе твар гойдаўся ў жаху, што назаўжды зруйнаваў любы яе іншы будучы выраз, а яна верашчала, калі ён схапіў яе і цалкам разарваў сьпераду ўніформу, і зноў верашчала, калі два шары са смочкамі вываліліся і сталі ўсё болей на­дзімацца, большыя, чым хто калі ўяўляў, цёплыя і ружовыя на сьвятле — толькі ў апошні момант, калі кіраўніцт­ва зразумела, што трое чорных нічога не зьбіраюцца рабіць, акрамя як стаяць і глядзець, і што давядзецца яго зьбіваць зь яе бязь іхнай дапамогі, і дактары, начальства й мэдсёстры сталі выцягваць гэтыя цяжкія счырванелыя пальцы зь белай плоці яе горла, нібыта гэта былі костачкі ейнай шыі, торгалі яго, сьцягвалі зь яе, гучна і цяжка дыхаючы, толькі тады ён паказаў, што ён ня проста здаровы, разважлівы, упарты чалавек, які выконвае цяжкі абавязак, працу, якую ўрэшце трэба было зрабіць, хочаш ты таго альбо не.

Ён закрычаў. У апошні момант, упаўшы назад, паказаўшыся нам на імгненьне дагары нагамі, перш чым яго накрыла на падлозе гурба белых уніформаў, ён дазволіў сабе крык.

Гук страху загнанага ў кут зьвера, гук нянавісьці, і капітуляцыі, і супраціву, быццам бы ўпалявалі пуму ці рысь, і такі вось гук робіць загнаная на дрэва, падстрэленая жывёліна, якая падае перад зграяй сабакаў і якую нарэшце не хвалюе нічога, акрамя сябе і сваёй сьмерці.

Я пабыў у шпіталі яшчэ пару тыдняў, каб паглядзець, што будзе далей. Усё мянялася. Сэфэлт і Фрэдрыксан выпісаліся разам «насуперак мэдычным паказаньням»; праз два дні выпісаліся яшчэ трое вострых, а шасьцёра перавяліся ў іншае аддзяленьне. Было сур’ёзнае расьсьледаваньне акалічнасьцяў вечарынкі ў аддзяленьні і сьмерці Білі, і доктару паведамілі, што прымуць ад яго заяву на ўласнае жаданьне, а ён у адказ заявіў, што ім давядзецца прайсьці праз усе працэдуры і звальняць яго, калі яны ня хочуць, каб ён тут працаваў. Вялікая Сястра тыдзень ляжала на лячэньні, так што нейкі час тут кіравала маленькая мэдсястра-японачка з агрэсіўнага, і гэта дазволіла нашым шмат што памяняць у правілах аддзяленьня. Да таго часу, як Вялікая Сястра вярнулася, Гардынг нават дамогся, каб зноў адчынілі купальню, і сам наладзіў там гульню ў ачко, спрабуючы надаць свайму тонкаму піскляваму го­ласу басавітасьць, як у Макмэрфі. Ён якраз раздаваў, калі ключ торкнуўся ў замок.