Мы ўсе выйшлі ў калідор, каб сустрэць яе, спытацца наконт Макмэрфі. Яна адскочыла на два крокі, калі мы падышлі, і на імгненьне я падумаў, што яна зараз уцячэ. Ейны твар з аднаго боку быў пасінелы і азызлы, так што вока было зусім не відаць, а шыя была цалкам у гіпсе. На Сястры быў но­вы белы халат. Некаторыя з нашых ухмыляліся, пазіраючы на ейны перад, бо хоць халат быў меншы, цясьнейшы і больш на­крухмалены за ранейшыя, ён болей ня мог схаваць таго факту, што яна жанчына.

Пасьміхаючыся, Гардынг падышоў да яе ўшчыльную і спытаўся, што здарылася з Макам.

Яна дастала маленькі блякнот і аловак з кішэні халата, напісала там: «Ён вернецца», — і перадала нам. Папера дрыжала ў ейнай руцэ. «Вы ўпэўненая?» — захацеў даведацца Гардынг, пасьля таго, як гэта прачытаў. Мы чулі рознае: што ён нібыта вырубіў дваіх санітараў у агрэсіўным, забраў іхныя ключы і ўцёк, што яго нібыта паслалі назад на папраўчую фэрму, нават што мэдсястра, якая цяпер кіруе, пакуль яны знойдуць новага доктара, ладзіць для яго адмысловую тэрапію.

— Вы абсалютна ўпэўненая? — паўтарыў Гардынг.

Мэдсястра зноў дастала свой нататнік. Ейная рука была зьбялелая, як ніколі, яна зь цяжкасьцю рухала суставамі, шкрабала на паперы, як робяць цыганкі на кірмашы, якія за пару цэнтаў крэмзаюць прадказаньні будучыні. «Так, містэр Гардынг, — напісала яна. — Я б не казала, калі б не была ўпэўнена. Ён вернецца».

Гардынг прачытаў паперку, потым парваў яе і кінуў абрыўкі ў Сястру. Яна ўздрыгнула і прыкрыла рукой пасінелую палову твару.

— Мадам, мне здаецца, вы тут нам лухту верзяце, — прамовіў ён. Яна паглядзела на яго, і ейная рука на нейкую сэкунду завагалася над нататнікам, але потым яна разьвярнулася і пай­шла ў Сястроўню, засунуўшы нататнік і аловак назад у кішэню халата.

— Ну-ну, — сказаў Гардынг. — Здаецца, нашая размова атрымалася крыху пункцірнай. Але ўрэшце, калі табе кажуць, што ты лухту вярзеш, які тут увогуле можна даць пісьмовы адказ?

Яна спрабавала зноў давесьці да ладу аддзяленьне, але гэта было цяжка зрабіць, бо прысутнасьць Макмэрфі па-ранейша­му тупала па калідорах, голасна рагатала на сходах і сьпявала ў прыбіральнях. Вялікая Сястра не магла ўладарыць, як раней, — гэта было немагчыма з дапамогай цыдулак. Яна губ­ляла пацыентаў аднаго за другім. Пасьля таго, як Гардынг выпісаўся і па яго прыехала жонка, а Джорджа перавялі ў іншае аддзяленьне, нас засталося толькі трое з тых, хто езьдзіў на рыбалку: я, Марціні і Скэнлан.

Я пакуль не хацеў пакідаць аддзяленьня, бо яна здавалася надта ўпэўненай, выглядала, што яна чакае яшчэ аднаго раўн­ду, і я хацеў пры гэтым прысутнічаць. І аднойчы раніцай, калі Макмэрфі ўжо не было тры тыдні, яна зрабіла свой апошні ход.

Дзьверы ў аддзяленьне адчыніліся, і чорныя ўпіхнулі каталку, на якой быў прылеплены графік з тлустымі чорнымі літарамі. МАКМЭРФІ, РЭНДЛ П. ПА АПЭРАЦЫІ. А ніжэй было дапісана чарнілам: ЛЯБАТАМІЯ.

Яны закацілі гэта ў дзённы пакой і пакінулі ля сьцяны, побач з кабачкамі. Мы сталі ля ўзножжа каталкі, прачыталі надпіс на графіку, а потым паглядзелі на другі бок на галаву, уціснутую ў падушку, на рудыя кудзеры над тварам, малочна-белым, акрамя вялікіх барвовых сінякоў вакол вачэй.

Па хвілінным маўчаньні Скэнлан павярнуўся і сплюнуў на пад­логу.

— Ааа, і што гэная сука старая хоча нам уцюхаць, трасца яе бяры. Ня ён гэта.

— Зусім да яго не падобна.

— Яна нас што, за поўных дурняў трымае?

— Ну, яны ўсё ж папрацавалі някепска, — сказаў Марціні, падышоўшы да галавы і паказваючы пальцам, каб пацьвер­дзіць свае словы. — Глядзіце. Зрабілі зламаны нос і гэты ша­лёны шнар, нават бакенбарды.

— Вядома ж, — гыркнуў Скэнлан, — але ж ну й халера!

Я праціснуўся паміж іншымі пацыентамі і стаў поруч з Марціні.

— Вядома ж, яны могуць рабіць і шнары, і зламаныя насы, — сказаў я. — Але яны ня могуць зрабіць яго выгляду. У гэтым твары нічога няма. Як нейкі манэкен з крамы, праўда, Скэн­лан?

Скэнлан зноў сплюнуў:

— Ясная халера. Уся гэная штука... ну надта ўжо пустая. Кожнаму відаць.

— Глядзіце сюды, — прамовіў нехта з нашых, сьцягваючы прасьціну, — татуіроўкі.

— Вядома ж, — пагадзіўся я, — татуіроўкі яны могуць зрабіць. Але рукі, га? Рукі? Такіх зрабіць яны ня здолелі. Яго рукі былі вялікія!

Рэшту дня Скэнлан, Марціні і я цьвяліліся з таго, што Скэнлан назваў убогай кірмашовай падробкай на каталцы, але час ішоў, апухласьць вакол вачэй пачала спадаць, і я пабачыў, што нашыя ўсё часьцей і часьцей падыходзяць паглядзець на гэтую фігуру. Я назіраў, як яны праходзяць міма, робяць вы­гляд, што ідуць да паліцы з часопісамі ці да фантанчыка зь пітной вадой, каб кінуць яшчэ адзін прыхаваны позірк на гэты твар. Назіраў і спрабаваў зразумець, што б зрабіў ён сам. Я быў упэўнены толькі ў адным: ён бы не пакінуў нешта та­кое сядзець у дзённым пакоі са сваім імем на таблічцы двац­цаць ці трыццаць гадоў, каб Вялікая Сястра магла паказваць прыклад таго, што можа здарыцца, калі пойдзеш супраць сыстэмы. У гэтым я быў перакананы.

У тую ноч я дачакаўся, каб гукі ў палаце давялі мне, што ўсе ўжо сьпяць, і каб чорныя спынілі свае абходы. Потым я павярнуў галаву на падушцы, каб пабачыць ложак побач з маім. Гадзінамі я прыслухоўваўся да дыханьня — ад таго часу, што сюды завезьлі каталку і паклалі насілкі на ложак — прыслухоўваўся, як лёгкія запіналіся і спыняліся, потым зноў запус­каліся, спадзяваўся, што яны спыняцца назаўжды, але пакуль што не паварочваўся паглядзець.

У вакне віднеўся халодны месяц, заліваў сьвятло ў палату, як перагон. Я сеў у ложку, і мой цень упаў на гэтае цела, ні­быта раскалоўшы яго напалам паміж сьцёгнамі і плячыма, пакінуўшы там толькі чарнату. Апухласьць ужо спала настолькі, што вочы расплюшчыліся; яны пазіралі на зыркае сьвятло месяца, шырокія і бяссонныя, зашклянелыя ад таго, што не міргалі так доўга, ажно зрабіліся падобныя да закура­ных правадкоў у засьцерагальніках на электрычным шчыце. Я пасунуўся, каб узяць падушку; вочы зачапіліся за гэты рух і сачылі за мной, калі я падняўся і прайшоў нейкі мэтар паміж ложкамі.

Вялікае, моцнае цела з усіх сілаў чаплялася за жыцьцё. Яно доўга змагалася са спробай гэтае жыцьцё забраць, так малаціла і білася, што ўрэшце мне давялося легчы на яго, абхапіць ягоныя ногі сваімі, каб не брыкаліся, пакуль я ўціскаў яму ў твар падушку. Я ляжаў на гэтым целе, як мне падалося, доўгія дні. Пакуль яно не спыніла біцца. Пакуль яно не заціхла, потым здрыганулася, а потым зноў стала нерухомым. Тады я зьлез. Падняў падушку і ў сьвятле месяца пабачыў, што выраз твару застаўся абсалютна такім жа пустым і бессэнсоўным, нават пасьля ўдушша. Адзінцамі я ссунуў павекі долу і трымаў іх, пакуль яны так не засталіся. Потым лёг назад у ложак.

Я ляжаў нейкі час, накрыўшы твар коўдрай, і думаў, што не на­рабіў шуму, але голас Скэнлана, які засычэў з ложка, даў мне зразумець, што гэта ня так.

— Спакойна, Правадыр, — сказаў ён. — Спакойна. Усё ў парадку.

— Змоўч, — прашаптаў я. — Сьпі сабе.

Нейкі час было ціха, а потым я пачуў, як ён зноў засычэў і спы­таўся: «Скончана?»

Я адказаў яму: «Так».

— Божа мілы, — сказаў ён тады, — яна даведаецца. Ты ж разумееш гэта, праўда? Вядома ж, ніхто нічога ня здолее даказаць, бо любы мог капыты адкінуць пасьля такой апэрацыі, як у яго, такое ўвесь час здараецца, але яна... Яна даведаецца.

Я нічога не адказаў.

— На тваім месцы, Правадыр, я б адсюль даў драпака. Ага. Я вось што табе скажу. Ты ўцячэш, а я засьведчу, што бачыў, як ён падымаўся і рухаўся, ужо як цябе не было, і так цябе прыкрыю. Па-мойму файная ідэя, як думаеш?

— Ага, вось так усе проста. Зараз папрашу, каб мне дзьверы адамкнулі і выпусьцілі мяне адсюль.

— Не. Ён аднойчы паказаў табе як, калі прыгадаеш. У першы ж тыдзень. Памятаеш?

Я не адказаў яму, а ён больш нічога не казаў, і ў палаце зноў стала ціха. Я паляжаў там яшчэ некалькі хвілінаў, а затым падняўся і пачаў апранацца. Потым адчыніў тумбачку Макмэрфі, дастаў ягоную кепку і прымерыў. Яна была замалая, і мне раптам стала сорамна, што я спрабаваў яе надзець. Я кінуў яе на ложак Скэнлана, калі выходзіў з палаты. Той сказаў: «Беражы сябе, братка», — калі я сыходзіў.