— Прынамсі я не пайду ў гэтую будку, — кажа тлусты.

— Якраз у гэтай будцы, Брыкенрыдж, — прамаўляе Джон праз вусы, — жыве Правадыр, чалавек, зь якім нам трэба дамаў­ляц­ца, высакародны лідэр гэтага племені.

— Дамаўляцца? Ня мне, не мая гэта праца. Мне плоцяць, каб я рабіў ацэнку, а не братаўся зь імі.

Джон сьмяецца.

— Ага, праўда. Але нехта ж павінен ім паведаміць пра пляны ўраду.

— Калі яны яшчэ ня ведаюць, дык хутка даведаюцца.

— Але ж вельмі проста зайсьці і зь ім пагутарыць.

— Зайсьці ў гэтае ўбоства? Я гатовы біцца аб заклад на што заў­годна, што там ажно кішыць ядавітымі павукамі. Кажуць, што ў гэтых саманавых буданах іх заўсёды цэлае войска ў сьценках паміж дзёрну поўзае. А як там горача, я вам скажу, божачкі ж вы мае. Магу паспрачацца, што там, як у печцы. Глядзіце, як сьпёк­ся гэты маленькі Гаяўата. Ух ты! Падгарэў, як на патэльні.

Ён сьмяецца, прамакае галаву і спыняе сьмех, калі на яго кідае позірк тая жанчына. Тады ён адкашліваецца, сплёўвае ў пыл, а потым ідзе, сядае на арэлі, якія Тата павесіў для мяне на дрэва, і нейкі час гойдаецца сюды-туды, абмахваючыся капелюшом.

Чым больш я думаю пра тое, што ён сказаў, тым больш мяне захлынае злосьць. Ён і Джон далей гавораць пра наш дом, пра вёску, пра маёмасьць і пра тое, колькі гэта ўсё каштуе, а мне ў галаву прыходзіць думка, што яны размаўляюць пра гэта ў маёй прысутнасьці, бо лічаць, што я не разумею па-ангельску. Яны, відаць, прыехалі аднекуль з усходніх штатаў, дзе людзі ведаюць пра індзейцаў толькі тое, што пабачылі ў фільмах. Я думаю, як ім будзе сорамна, калі яны даведаюцца, што я разумею іхную размову.

Чакаю, пакуль яны скажуць яшчэ сёе-тое пра сьпякоту і пра наш дом, а потым падымаюся і тлумачу тоўстаму па-ангельску, граматна, як вучылі ў школе, што ў нашай саманавай хаце, хутчэй за ўсё, большая прахалода, чым у гарадзкіх дамах, нашмат большая!

— Я дакладна ведаю, што ў нашай хаце ўлетку халадней, чым у школе, і нават чым у кінатэатры ў Дэлзе, хоць там на плякаце літарамі-сасулькамі напісалі, што ў іх «унутры прахалода!».

Зьбіраюся працягваць, запрасіць іх усярэдзіну, а я схаджу на вадаспады прывяду Тату, але раптам бачу, што яны пазіраюць так, быццам увогуле ня чулі, каб я нешта казаў. Нават не глядзяць на мяне. Тоўсты пагойдваецца на арэлях, узіраецца ўздоўж хрыбту лявы туды, дзе нашыя мужчыны стаяць на рыштаваньнях ля вадаспаду; здалёк у смузе гэта проста фігуркі ў клятчастых кашулях. Час ад часу нехта робіць выпад і кідае наперад руку, як фэхтавальнік, а потым працягвае свае трохмэтровыя восьці, каб людзі на вышэйшых рыштаваньнях зьнялі ласося, што б’ецца ў паветры. Тоўсты назірае, як яны стаяць на сваіх месцах у пятнаццацімэтровым вэлюме вады. Ён міргае і рохкае штораз, калі нехта робіць выпад на ласося.

Іншыя двое, Джон і жанчына, проста стаяць. Па іх не відаць, каб яны пачулі хоць нешта з таго, што я казаў; папраўдзе, яны ўсе глядзяць прэч ад мяне, быццам ім было б лепей, калі б мяне зусім не існавала.

Усё спыняецца і завісае так на хвіліну.

У мяне дзівоснае адчуваньне, што сонца сьвеціць на гэтых тра­іх ярчэй, чым раней. Усё астатняе выглядае звычайна: ку­ры мітусяцца ў траве на дахах саманавых дамкоў, конікі пераскокваюць з куста на куст, дзеці ганяюць палыновымі венікамі чорныя хмары мух каля разьвешанай рыбы, усё як звычайна ў летні дзень. Толькі сонца на гэтых траіх прыхаднях раптам шалёна яркае, і я бачу... швы на іхных фігурах і амаль бачу, як апаратура ўнутры спрабуе прыстасаваць мае словы сюды альбо туды, а калі высьвятляецца, што для гэтых словаў няма гатовага месца, абсталяваньне выкідае іх, быццам яны нават ня вымаўленыя.

Пакуль так адбываецца, усе трое нерухомыя, як слупы. Нават арэлі спыніліся пад вуглом да зямлі, затрыманыя сонцам, а тоўсты застыў у іх, як гумавая лялька. Потым Татава цацарка прачынаецца на галінах ядлоўцу, бачыць, што да нас прыйшлі чужынцы, пачынае гаўкаць на іх, як сабака, і чары расьсейваюцца.

Тоўсты ўскрыквае, саскоквае з арэляў і бачком бяжыць праз пыл, прыкрываючыся капелюшом ад сонца, каб паглядзець, што там у ядлоўцы робіць такі вэрхал. Калі ён бачыць, што гэта проста плямістая курыца, дык сплёўвае на зямлю і нацяг­вае капялюш.

— Я асабіста шчыра перакананы, — кажа ён, — што колькі б мы ні далі за гэты... мэтраполіс, будзе дастаткова.

— Можа быць. Але я ўсё роўна думаю, што варта паспрабаваць пагутарыць з Правадыром...

Старая перабівае яго, зрабіўшы рэзкі крок наперад. «Не». Гэ­та першае, што яна кажа. «Не», — паўтарае яна, падоб­на да Вя­лікай Сястры. Падымае бровы і азіраецца. Ейныя вочы круцяцца, як дыскі зь лічбамі на касавым апараце, яна агля­дае маміны сукенкі, акуратна вывешаныя на вяроўцы, і ківае.

— Не, мы ня будзем сёньня размаўляць з Правадыром. Пакуль не. Па-мойму... гэтым разам я згодная з Брыкенрыджам. Толькі зь іншай прычыны. Памятаеце, наша дасье паказвае, што ў яго жонка белая, не з індзейцаў? Белая. Гарадзкая жанчына. Ейнае прозьвішча Бромдэн. Ён узяў ейнае прозьвішча, не наадварот. Так-так, я думаю, чаму б нам цяпер ня зьехаць, вярнуцца ў горад і пусьціць пагалоску сярод гарадзкіх пра намеры ўраду, каб яны зразумелі перавагі гідраэлектрастанцыі і возера перад гэтай купай занядбаных хацінаў каля вадаспаду, а тады ўжо надрукаваць прапанову... Даслаць жонцы, разумееце, чыста выпадкова? Мне здаецца, гэта значна палегчыць нам працу.

Яна пазірае ўдалечыню на людзей на старых хісткіх зыгзагах рыштаваньняў, якія расьлі і распаўзаліся сярод скалаў на ва­да­спадах сотні гадоў.

— Зь іншага боку, калі мы зараз сустрэнемся зь ейным мужам і зробім нечаканую прапанову, мы можам сутыкнуцца зь нечуваным запасам іракескай упартасьці і любові да... Думаю, мы можам назваць гэта родным домам.

Я пачынаю ёй тлумачыць, што ён не іракез, але потым думаю: які сэнс, калі яны ня слухаюць? Ім усё роўна, зь якога ён племені.

Жанчына пасьміхаецца і ківае абодвум мужчынам, кожнаму па ўсьмешцы і кіўку; ейныя вочы даюць ім сыгнал, і яна рушыць рэзкім крокам назад да машыны, кажа вясёлым маладым голасам:

— Як некалі падкрэсьліваў мой выкладчык сацыялёгіі, звы­чайна ў кожнай сытуацыі ёсьць адна фігура, чый уплыў нель­га недаацэньваць.

Яны зноў сядаюць у машыну і зьяжджаюць, а я стаю там і ў думках пытаюся: ці яны ўвогуле мяне бачылі?

Мяне нават крыху зьдзівіла, што я ўсё гэта ўспомніў. Здаецца, упершыню за доўгі час, які мне падаўся ледзь не стагодзьдзямі, я здолеў нешта прыгадаць пра дзяцінства. Мне падалося нейкім цудам, што я яшчэ на гэта здольны. Я ляжаў бяз сну, успамінаючы іншыя падзеі, і калі задрамаў, я пачуў пад ложкам гук, быццам мыш цягнула грэцкі арэх. Зазірнуў туды і пабачыў, як бліскучы мэтал адкусвае прылепленыя жуйкі, якія я ўжо на памяць ведаў. Чорны на імя Гівэр знайшоў мае запасы і цяпер сашкрабаў жуйкі ў пакет доўгімі тонкімі нажніцамі, разяўленымі, як сківіцы.

Я зноў нырнуў пад прасьціны, каб ён не пабачыў, што я гляджу. Сэрца білася ў вушах ад страху, што ён мяне заўважыў. Хацелася сказаць яму, каб ішоў прэч, займаўся сваімі справамі і пакінуў у спакоі мае жуйкі, але я нават ня мог паказаць, што нешта пачуў. Я ляжаў, ня рухаючыся, каб праверыць, ці засек ён, што я зазіраў пад ложак, але ён не падаў і знаку — я толькі чуў зззс-зззс нажніцаў і тое, як кавалачкі жуйкі падалі ў пакет, падобна як градзіны некалі грукалі аб рубэроідны дах. Ён пацмокаў языком і захіхікаў сабе пад нос.

— Ух-уххх. А божачкі ж вы мае. Хі-хі. Інцярэсна, а колькі ж разоў эты баец этыя штукі жаваў-перажоўваў? Нішто сабе цьвёр­дыя.

Макмэрфі пачуў, як чорны мармыча, прачнуўся і ўзлокціўся, каб паглядзець, што той робіць у такі час на карачках у мяне пад ложкам. Ён недзе хвіліну паназіраў за чорным, працёр вочы, як робяць малыя дзеці, каб запэўніцца, што бачаць нешта папраўдзе, потым сеў на ложку.

— Каб мяне трасца ўзяла, калі гэны дзядзька ня вэжкаецца тут у цемры а палове на дванаццатую з нажніцамі і папяровым пакетам. — Чорны ажно падскочыў і скіраваў ліхтарык у вочы Макмэрфі. — А ну, скажы мне, Сэм, якую халеру ты тут зьбіраеш пад покрывам начы?