— Ён нарываецца! Гэты сучы сын сам нарываецца!

Макмэрфі пісаў усё новыя цыдулкі, каб мэдсястра магла знайсьці іх у прыбіральні з дапамогай свайго люстэрка. Ён пісаў пра сябе ў журнал доўгія пакручастыя гісторыі і падпісваўся: «Ананім». Часам ён спаў да восьмай гадзіны. Яна рабіла яму публічныя вымовы, але абсалютна спакойна, а ён стаяў і чакаў, пакуль яна скончыць, а потым руйнаваў ейную прамову пытаньнем кшталту, які ў яе памер станіка, чацьвёрка ці пяцёрка? Ці яна зусім станіка ня носіць?

Іншыя вострыя пачалі браць зь яго прыклад. Гардынг заляцаўся да ўсіх практыкантак, Білі Бібіт зусім перастаў пісаць у журнал тое, што раней называў сваімі «назіраньнямі», а калі ў вакно ейнага кабінэту зноў паставілі шыбу, намаляваўшы на ёй белай фарбай вялікі крыж, каб Макмэрфі ня мог сказаць, што не заўважыў шкла, дык не пасьпела яшчэ фарба высахнуць, як Скэнлан выпадкова разьбіў шыбу баскетбольным мячом. Мяч парэзала, і Марціні падняў яго з падлогі, як мёрт­вую птушку, ды панёс у Сястроўню, дзе яна пазірала на новыя россыпы бітага шкла на стале. Ён спытаўся, ці не магла б яна нечым заляпіць мяч? Каб ён зноў быў у парадку? Яна моўчкі вырвала мяч у яго з рук і засунула ў сьметніцу.

Такім чынам баскетбольны сэзон відавочна скончыўся, і Мак­мэрфі вырашыў: цяпер рыбалка — тое, што трэба. Ён ізноў падаў заяўку на водпуск, сказаўшы доктару, што мае нейкіх сяброў у Флорэнсе каля затокі Саюсла, якія хацелі б узяць восем ці дзевяць пацыентаў на марскую рыбалку, калі пэрсанал пагодзіцца. Гэтым разам ён напісаў у сьпісе на калідоры, што яго будуць суправаджаць «дзьве мілыя старыя цётачкі з маленькага мястэчка непадалёк гораду Арэгон». На схо­дзе яму далі водпуск на наступныя выходныя. Калі мэдсястра агучыла гэты дазвол са свайго сьпісу, яна дастала з кошыка выцінку са сьвежай газэты і прачытала ўсім, што хоць сёлета ля арэгонскага ўзьбярэжжа рыба ловіцца выдатна, але ласось ідзе ў мора позна, а хвалі цяпер вялікія і небясьпечныя. Яна прапа­навала, каб усе яшчэ раз падумалі.

— Добрая ідэя, — сказаў Макмэрфі. Ён заплюшчыў вочы і са сьвіс­там уцягнуў праз зубы паветра: — Усё праўда! Салёны пах шквалістага мора, рыпеньне мачтаў на хвалях, змаганьне са стыхіяй — для сапраўдных мужыкоў, для сапраўдных мара­коў. Вы мяне пераканалі, міс Брыдар. Я сёньня ж патэлю замоў­лю човен. Вас запісваць?

Замест адказу яна пайшла да дошкі ў калідоры і прышпіліла туды газэтную выцінку.

На наступны дзень ён пачаў запісваць тых, хто хацеў паехаць на рыбалку і меў дзесяць даляраў для складак на арэнду катэра, а Вялікая Сястра пачала прыносіць усё новыя і новыя выцінкі з газэтаў, дзе пісалася пра караблекрушэньні і нечаканыя штормы ля ўзьбярэжжа. Макмэрфі цьвяліў яе і ейныя выцінкі, казаў, што ягоныя цётачкі амаль усё жыцьцё гойдаліся на хвалях па розных партах з маракамі, і яны абедзьве гарантуюць поўную бясьпеку, як у аптэцы, нават як у шпіталі, няма пра што хвалявацца. Але мэдсястра добра ведала сваіх пацыентаў. Выцінкі палохалі іх болей, чым меркаваў Макмэрфі. Ён думаў, што будзе чарга на запіс, але яму давялося ўсіх уга­ворваць і ўломваць. За дзень да рыбалкі не хапала яшчэ пары чалавек, каб заплаціць за арэнду.

Я ня меў грошай, але мне страшна карцела запісацца. І чым больш ён расказваў пра рыбалку на ласося, тым больш мне хацелася паехаць. Я разумеў, што гэта дурасьць; калі б я запісаўся, гэта было б як прыйсьці сказаць усім, што я не глухі. Калі я чуў гэтыя размовы пра караблі і рыбалку, значыць чуў і ўсё астатняе, што яны казалі па сакрэце ля мяне апошнія дзесяць гадоў. А калі пра гэта даведаецца Вялікая Сястра — што я чуў усе змовы і хітрыкі, якія тут плянавалі, калі яна думала, што ніхто ня слухае, — дык яна мяне бэнзапілой апрацуе, каб ужо ўпэўніцца, што я глуханямы. Як бы моцна мне ні хацелася паехаць, я ў душы нават крыху пасьміхаўся ад такой думкі: мне трэба было працягваць гульню ў глухога, калі я хацеў захаваць слых.

Я ляжаў у ложку ў ноч напярэдадні рыбалкі і думаў пра гэта — пра сваю глухату, пра доўгія гады, калі я не паказваў, што чую чужыя словы, і пра тое, ці змагу я ўжо калісьці паводзіцца інакш. Але я памятаў адно: я ня сам распачаў гульню ў глухо­га; гэта іншыя пачалі паводзіць сябе так, быццам я занадта дурны, каб пачуць, пабачыць ці сказаць нешта.

І гэта пачалося не ў шпіталі; людзі нашмат раней сталі паво­дзіцца так, нібыта я ня мог чуць і размаўляць. У войску са мной так абыходзіўся кожны, хто меў болей лычак на пагонах. Яны вырашылі, што толькі такога і варты чалавек, які выглядае як я. Нават яшчэ ў школе, памятаю, некаторыя казалі: ім здавалася, што я ня слухаю, таму яны перасталі слухаць мяне. Лежачы ў ложку, я паспрабаваў прыгадаць, калі я ўпершыню гэта заўважыў. Здаецца, гэта здарылася, калі мы яшчэ жылі ў вёс­цы на Каламбіі. Было лета...

...і мне прыкладна дзесяць гадоў, я перад буданам, салю ла­со­сяў, каб павесіць іх вяліцца за хатай, калі раптам бачу, як з шашы заварочвае машына і з грукатам набліжаецца па ка­ляінах праз зарасьнікі палыну, цягне за сабой хмару чыр­вонага пылу, важкую, як ланцуг таварных вагонаў.

Назіраю, як машына забіраецца на ўзгорак і спыняецца, крыху не даехаўшы да нашага двара, а пыл цягнецца далей, навальваецца на яе ззаду, разьлятаецца па ўсіх кірунках, нарэшце асядае на траве і кустах, і тыя робяцца падобнымі да чырвоных парэшткаў, што дымяцца пасьля аварыі. Машына ста­іць там, зіхаціць на сонцы, пакуль асядае пыл. Я ведаю, што гэ­та не турысты з фоцікамі, бо тыя ніколі не пад’яжджаюць так блізка да вёскі. Калі яны хочуць купіць рыбы, дык купляюць ля шашы; яны не заяжджаюць у вёску, бо, пэўна, думаюць, што мы тут скальпы здымаем і палім людзей на вогнішчах. Ня ведаюць, што некаторыя з нашых нават працуюць адвакатамі ў Портлэндзе; відаць, яны б і не паверылі, калі б я сказаў. Насамрэч адзін з маіх дзядзькаў стаў сапраўдным адвакатам. Тата кажа, што ён гэта зрабіў, проста каб давесьці, што здольны на такое, хоць яму больш за ўсё хацелася біць восьцямі ласося. Тата кажа, што калі не сьцерагчыся, дык людзі цябе да нечага прымусяць: альбо рабіць тое, што яны лічаць для цябе патрэбным, альбо стаць упартым, як асёл, і рабіць усё іншым на злосьць.

Дзьверы ў машыне адчыняюцца адначасова, і зь яе выходзяць трое: двое сьпераду і адзін ззаду. Яны падымаюцца па схіле да нашай вёскі, і я бачу, што першыя двое — мужчыны ў сініх гарнітурах, а ззаду ідзе старая сівавалосая жанчына ў такім жорсткім і цяжкім строі, што ён, відаць, з брані зроблены. Калі яны нарэшце вылазяць з зарасьнікаў палыну на наш голы двор, дык цяжка дыхаюць і абліваюцца потам.

Першы спыняецца і азірае вёску. Ён нізкі, круглы, і на галаве ў яго — белы каўбойскі капялюш. Ківае галавой, паглядаючы на бяз­ладныя хісткія рамы, на якіх сушыцца рыба, на старыя машыны, куратнікі, матацыклы і сабакаў.

— Вы калі-небудзь у сваім слаўным жыцьці бачылі такое? Зірніце на гэта. Анёлы нябесныя, вы такое бачылі хоць калі?

Ён сьцягвае капялюш і прамакае насоўкай чырвоны гума­вы мяч галавы, асьцярожна, быццам баіцца нешта пакаме­чыць — ці то насоўку, ці то пасму вільготных жорсткіх валасоў.

— Вы можаце сабе ўявіць людзей, якім хочацца вось так жыць? Скажы, Джон? — ён гаворыць гучна, бо нязвыклы да ро­ву вадаспадаў.

Джон, які стаіць зь ім побач, прыціснуў да носа густыя сівыя вусы, каб схавацца ад паху ласосяў, што я салю. На ягонай шыі і шчоках — пот; пот сочыцца нават празь сіні пінжак на сьпіне. Ён робіць запісы ў нататніку і ўсё круціцца, азіраючыся навокал на наш будан, на наш садок, на маміны чырвоныя, зялёныя і жоўтыя сукенкі на выхад, якія сохнуць на шпагаце — ён усё круціцца, пакуль ня робіць поўнага кругу і зноў пава­роч­ваецца да мяне, глядзіць на мяне, нібы пабачыў упершыню, хоць я ад яго не далей за два мэтры. Нахіляецца да мяне, мружыцца і зноў падымае вусы да носа, быццам гэта ад мяне сьмярдзіць, а не ад рыбы.

— Як думаеце, дзе яго бацькі? — пытаецца Джон. — У хаце? Ці пайшлі на вадаспады? Калі мы ўжо тут, дык чаму б не пагу­та­рыць з бацькам.