— Ты пра Брыдар, так?

— Менавіта.

— Ня думаў, што мэдсястра ў такіх пытаньнях нешта вырашае.

— Яшчэ як.

Выглядае, што Макмэрфі рады спыніць гутарку пра шок і лябатамію і вярнуцца да абмеркаваньня Вялікай Сястры. Ён пытаецца ў Гардынга, што, на ягоную думку, зь ёй ня так. Гардынг, Скэнлан ды іншыя прапаноўваюць плойму розных вэрсіяў. Нейкі час яны абмяркоўваюць, ці сапраўды ад яе ўсе тутэйшыя праблемы, і Гардынг кажа, што галоўныя менавіта ад яе. Бальшыня астатніх пацыентаў з гэтым пагаджаецца, але Макмэрфі ўжо ня вельмі ўпэўнены. Ён гаворыць, што сам нейкі час так лічыў, але цяпер ужо ня ведае. Кажа, што калі яе прыбраць, наўрад ці шмат зьменіцца; кажа, што корань усіх гэтых праблемаў у нечым большым, і спрабуе сказаць, у чым. Нарэшце ён спыняецца, бо ня можа патлумачыць.

Макмэрфі ня ведае, але ён адчувае нешта, што я зразумеў ужо даўно: што Вялікая Сястра не сама па сабе і што тут цэлы Камбінат, які дзейнічае па ўсёй краіне, а яна ў іх проста займае адну з высокіх пасадаў.

Але нашыя пярэчаць Макмэрфі. Кажуць, што ведаюць, у чым праблема; потым пачынаецца спрэчка. Яны спрачаюцца, пакуль Макмэрфі іх не перабівае.

— Халера вас дзяры, вы б толькі сябе паслухалі. Толькі й чуваць, што крыўды, крыўды, крыўды. На мэдсястру, на дакта­роў, на санітараў. Скэнлан хоча ўвесь шпіталь бамбануць. Сэ­фэлт скардзіцца на лекі, Фрэдрыксан — на сямейныя праб­лемы. Вы ўсе перакладаеце адказнасьць на іншых.

Ён кажа, што Вялікая Сястра — проста азлобленая старая цётка зь ледзяным сэрцам, і што ні халеры няма сэнсу ва ўсіх гэтых спробах нацкаваць яго на яе — нікому ад гэтага ня будзе лепей, асабліва яму. Нават калі пазбавіцца яе, не пазбавісься ад сапраўднай глыбіннай праблемы, ад якой усе крыўды.

— Вы так думаеце? — пытаецца Гардынг. — Тады калі вы ўжо раптам зрабіліся такім спэцыялістам у сфэры псыхічнага здароўя, у чым тут штука? Што гэта за глыбінная праблема, як вы пранікліва сфармулявалі?

— Я табе кажу, дзядзька, ня ведаю. Ніколі нічога падобнага ня бачыў. — Ён моўчкі сядзіць недзе хвіліну, прыслухоўваючыся да гудзеньня з рэнтгенаўскага кабінэту, потым кажа: — Але калі б усё было па вашаму, як вы гаворыце, толькі старая мэдсястра і ейныя сэксуальныя клопаты, дык усе праблемы было б лёгка разьвязаць: проста зацягнуць яе ў ложак і разабрацца зь ейнымі турботамі, правільна?

Скэнлан пляскае ў далоні:

— Ат, халера! Геніяльна. Цябе і прызначым, Мак, ты ў нас якраз жарабец для такой работкі.

— Толькі ня я. Не, шаноўныя. Не да таго зьвярнуліся.

— Чаму не? Я ж думаў, ты супэржарабец з гэтымі тваімі трахбамамі.

— Скэнлан, братка, я зьбіраюся трымацца ад старой кані як мага далей.

— Я ўжо заўважыў, — усьміхаецца Гардынг. — Што там паміж вамі адбылося? Вы яе завалілі на канаты на нейкі час, а потым спыніліся. Раптоўнае спачуваньне да нашага анёла міла­сэрнасьці?

— Не, я сёе-тое даведаўся, во чаму. Задаў пару пытаньняў розным людзям. Даведаўся, чаму вы, хлопцы, так ёй сраку ліжаце, прагінаецеся і дазваляеце аб сябе ногі выціраць. Уцяміў, для чаго вы мяне карысталі.

— Вось як? Цікава.

— Яшчэ б яно было нецікава. Мне самому цікава, што вы, жульлё гэткае, мне нават не сказалі, пад што я падстаўляюся, калі яе чапляю. Хоць яна мне й не падабаецца, але ж гэта ня значыць, што я ёй тут назаляць буду, каб атрымаць яшчэ які годзік да свайго тэрміну. Часам трэба пра гонар забыцца дзеля важнейшых рэчаў.

— Ого, сябры, няўжо вы думаеце, што ёсьць доля праўды ў гэтых чутках, нібы Макмэрфі выконвае правілы, проста каб па­лепшыць шанцы на датэрміновую выпіску?

— Ты разумееш, пра што я, Гардынг. Чаму ніхто мне не сказаў, што яна можа мяне тут трымаць, пакуль ёй хочацца?

— Ну, я проста забыўся, што ты тут прымусова, — Гардынгаў твар складаецца пасярэдзіне ад усьмешкі. — Так, ты робісься хітрэйшы. Як усе мы.

— Ясная халера, што раблюся хітрэйшы. Чаму менавіта я на ўсіх гэных сходах мушу вылазіць з гэнымі скаргамі дробнымі, каб дзьверы ў палату не замыкалі ці каб цыгарэтаў у Сястроўні не хавалі? Я спачатку ня ўцяміў, чаго вы да мяне ўсё чап­ляецеся, быццам я які збаўца. А потым я выпадкова даведаўся, што ад мэд­сястры вельмі нават залежыць, каго выпішуць, а каго не. Тады я дужа хутка паразумнеў. Я сабе сказаў: «Ага, гэныя прай­дзісьветы папросту мяне разьвялі, каб я ім каш­таны з агню цягаў. Гэта ж трэба дадумацца, разьвесьці старога Р.П. Макмэрфі».

Ён адхіляе галаву назад і пасьміхаецца нашаму шэрагу на лаўцы:

— Тут нічога асабістага, братва, але на халеру мне такія рас­клады? Я адсюль ня менш за вас хачу выбрацца. І калі я буду гэную каню старую дапякаць, дык магу згубіць ня менш за вас.

Ён пасьміхаецца, падміргвае і тыцкае Гардынга адзінцом у скобы, быццам з гэтым усім скончана і няма ніякіх крыўдаў, але раптам Гардынг кажа яшчэ нешта.

— Не, вы можаце згубіць больш за мяне, мой дружа.

Гардынг зноў пасьміхаецца, хутка азіраецца па баках, як спалоханая кабыла, рэзка нахіляючы і адкідваючы галаву. Усе пасоўваюцца, бо Марціні адыходзіць ад рэнтгенаўскага экрану, зашпільвае кашулю і мармыча: «Я б не паверыў, калі б сам не пабачыў», а Білі Бібіт ідзе за чорнае шкло на месца Марціні.

— Вы страціце больш за мяне, — паўтарае Гардынг. — Я ж добраахвотны, не прымусовы.

Макмэрфі маўчыць. На ягоным твары ўсё тое ж зьдзіўленьне, быццам нешта ня так, нешта, чаго ён ня можа ўцяміць. Ён проста сядзіць і глядзіць на Гардынга, і ў таго на вяртлявым твары пачынае таяць усьмешка; ён тузаецца пад гэтым дзіўным поглядам Макмэрфі. Глытае сьліну і кажа:

— Калі ўжо пайшла такая гаворка, дык у нас у аддзяленьні прымусовых толькі некалькі чалавек. Толькі Скэнлан і, ну, здаецца, некалькі хронікаў. І вы. Прымусовых ва ўсім шпіталі няшмат. Зусім няшмат.

Потым ён спыняецца, ягоны голас згасае пад позіркам Макмэрфі. Пасьля кароткай паўзы Макмэрфі ціха пытаецца:

— Ты што, дурыш мяне?

Гардынг адмоўна круціць галавой. Ён выглядае спалоханым. Макмэрфі падымаецца і кажа на ўвесь калідор:

— Вы што, хлопцы, мяне дурыце?

Усе маўчаць. Макмэрфі ідзе ўздоўж нашай лаўкі, запусьціўшы руку ў густыя валасы. Ён даходзіць да самага канца чаргі, потым вяртаецца ў самы пачатак, да рэнтгенаўскага апарату. Машына шыпіць і плюецца на яго.

— Божачкі, ты, Білі... Хоць ты тут мусіш быць прымусова.

Білі стаіць на дыбачках сьпінай да нас; ягоны падбародак — на чорным экране. Не, кажа ён у мэханізм.

— Тады чаму? Чаму? Ты ж малады хлопец! Ты цяпер павінны на спартовай тачцы расьсякаць, дзяўчат здымаць. А во гэ­та, — ён зноў паказвае рукой наўкол, — навошта ты гэта трываеш?

Білі маўчыць, і Макмэрфі паварочваецца ад яго да іншых.

— Скажыце мне, чаму? Вы скардзіцеся, ныеце цэлымі тыднямі, як вам тут невыносна, як вас дастала мэдсястра і ейныя штучкі, і раптам высьвятляецца, што ўвесь гэны час вас тут ніхто не трымае. Я яшчэ магу зразумець нейкіх старых з аддзяленьня. Яны вар’яты. Але ж вы не. Ясна, такія, як вы, па вуліцах пачкамі ня бегаюць, але ж вы не вар’яты.

Яны не спрачаюцца. Ён пераходзіць да Сэфэлта.

— Сэфэлт, а ты? З табой жа ўсё ў парадку акрамя прыпадкаў. Халера, мой дзядзька закочваў гістэрыкі ўдвая горшыя за твае ды яшчэ й галюны з д’яблам бачыў, але ж у вар’ятні не зачыняўся. Ты мог бы жыць на волі, калі б набраўся сьмеласьці...

— Вядома ж! — гэта Білі павярнуўся ад экрану, ягоны твар пырскае гарачымі сьлязьмі. — Вядома ж! — зноў енчыць ён. — Калі б мы на-набраліся сьмеласьці! Я б мог сёньня адсюль выйсьці, калі б быў сьмелы. Мая м-м-маці — добрая сяб­роўка м-міс Брыдар, і мне б сёньня ж выпіску зрабілі, калі б я быў сьмелы!

Ён хапае сваю кашулю з лаўкі і спрабуе яе нацягнуць, але занадта моцна трасецца. Нарэшце ён адкідвае яе і зноў паварочваецца да Макмэрфі.

— Думаеш, я х-х-хачу тут заставацца? Думаеш, мне ня х-х-хочацца ў та-та-тачку зь дзяўчынай? А зь цябе калі-небудзь сьмяяліся? Н-не, бо ты такі круты здаравіла. Ну, а я не круты, і Гардынг, і Ф-Фрэдрыксан, і Сэ-сэфэлт. А-а-а, ты, ты так гаворыш, нібы нам тут падабаецца! А-а-а, няма сэнсу...