Марціні паварочваецца і глядзіць проста на Макмэрфі. Ні на кога больш.

— Ты ж іх бачыў? Бачыў?

— Каго, Марці? Нічога я ня бачу.

— У гэтых рамянях? Хіба не?

Макмэрфі паварочваецца і касавурыцца на кабінку:

— Не-а. Нічога.

— Чакай хвілінку. Ім трэба, каб ты іх пабачыў, — кажа Марціні.

— Трасца на цябе, Марціні, я ж сказаў, што ня бачу. Уцяміў? Ні ражна!

— Ага, — Марціні ківае і адварочваецца ад кабінкі. — Ну, я іх таксама ня бачыў. Проста жартую.

Макмэрфі здымае тальлю і тасуе з гучным ляскатам.

— Ну... не падабаюцца мне такія падколкі, Марці.

Ён зноў здымае, каб патасаваць, і карты разьлятаюцца навокал, быццам тальля выбухнула ў ягоных дрыготкіх руках.

Памятаю, што зноў была пятніца, праз тры тыдні, як мы гала­савалі наконт тэлека, і ўсіх, хто мог хадзіць, загналі ў першы будынак, сказалі, што будуць рабіць нам рэнтген грудной клеткі для прафіляктыкі сухотаў, але я ведаю, што гэта праверка, ці ўва ўсіх нармальна працуе электраначыньне.

Нас пасадзілі на лаўкі доўгім шэрагам на калідоры ля дзьвярэй з надпісам «Рэнтген». Побач — дзьверы з надпісам «ЛОР», дзе яны ўзімку правяраюць нам горлы. Насупраць праз калідор — яшчэ адна лаўка ля мэталёвых дзьвярэй. З шэрагам заклёпак. І зусім ніякіх надпісаў. Двое дрэмлюць на лаўцы паміж чорных, а яшчэ адна ахвяра ўжо ўнутры праходзіць лячэньне, і я чую адтуль крыкі. Дзьверы адчыняюцца ўнутр са сьвістам; бачу, як у пакоі мігцяць лямпы. Выкочваюць ахвяру, якая яшчэ дыміцца, і я хапаюся за лаўку, каб мяне не зацягнула ў гэтыя дзьверы. Чорны і белы санітары падымаюць на ногі аднаго з хлопцаў на лаўцы ля тых дзьвярэй; ён хістаецца і спатыкаецца, нашпігаваны лекамі. Звычайна перад шокам табе даюць чырвоныя пігулкі. Хлопца запіхваюць усярэдзіну, тэхнікі трымаюць яго пад рукі. На імгненьне я бачу, што ён зразумеў, куды яго прывялі, і ён прымярзае нагамі да цэмэнтавай падлогі, каб яго не падцягнулі да стала, — потым дзьверы з трэскам зачыняюцца, бабах, мэтал б’ецца аб ізаляцыю, і хлопца ўжо не відаць.

— Слухай, што тут такое робіцца? — пытаецца Макмэрфі ў Гардынга.

— Там? А, праўда... Вам пакуль што не пашэнціла. Шкада. Кож­наму чалавеку неабходны такі досьвед, — Гардынг пераплятае пальцы на патыліцы і адкідваецца назад, пазіраючы на дзьверы. — Гэта Шок-Блок, пра які я вам некалі расказваў, дружа, ЭШТ, электрашокавая тэрапія. Гэтых шчасьліўцаў там адпраўляюць у бясплатнае касьмічнае падарожжа. Не, калі крыху падумаць, дык яно не зусім бясплатнае. Вы плоціце за паслугу мазгавымі клеткамі замест грошай, а ў кожнага на рахунку цэлыя мільярды мазгавых клетак. Не бяда, калі крыху згубіце.

Гардынг хмурыцца, паглядаючы на самотнага пацыента на лаўцы:

— Выглядае, што сёньня ня вельмі шматлікая кліентура, ня тое, што ў мінулыя часы. Але што паробіш, сэ ля ві, мода прыходзіць і сыходзіць. Баюся, што мы назіраем заняпад ЭШТ. Нашая дарагая галоўная мэдсястра — адна з апошніх дастаткова сьмелых, каб падтрымаць гэтую слаўную фолкнэраўскую традыцыю ў лячэньні ворагаў псыхічнага здароўя: выпальваньне мозгу.

Дзьверы адчыняюцца. Адтуль з гудзеньнем выяжджае каталка, ніхто яе не штурхае, яна заварочвае на двух колах і зьнікае ў калідоры, вывяргаючы дым. Макмэрфі глядзіць, як яны заводзяць усярэдзіну апошняга пацыента і зачыняюць дзьверы.

— Яны што, — Макмэрфі сэкунду прыслухоўваецца, — бяруць туды нейкага байца і запускаюць яму праз чэрап ток?

— Так, калі сьцісла сфармуляваць.

— А на якую халеру?

— Як, для карысьці пацыента, вядома ж. Тут усё робіцца для карысьці пацыента. У вас можа часам ствараецца ўражаньне, бо вы ж пабылі толькі ў нашым аддзяленьні, нібы гэты шпіталь — агромністы мэханізм, які мог бы даволі доб­ра дзейнічаць, калі б яшчэ пацыенты не заміналі, але ж гэта не зусім так. ЭШТ не заўсёды выкарыстоўваюць з мэтай пакараньня, як гэта робіць нашая мэдсястра. Гэта таксама ня чысты садызм з боку пэрсаналу. Некаторым так званым не­вылечным вярнулі кантакт са сьветам з дапамогай шоку, гэ­таксама як некаторым дапамагла лябатамія ці лейкатамія. Лячэньне шокам мае шэраг перавагаў: яно таннае, хуткае, аб­са­лютна бяз болю. Яно проста выклікае прыпадак.

— Што за жыцьцё, — стогне Сэфэлт. — Камусьці даюць пігулкі, каб спыніць прыпадак, а астатнім шок, каб яго выклікаць.

Гардынг нахіляецца наперад, каб патлумачыць для Мак­мэрфі:

— Вось як гэта пачалося: двое псыхіятраў наведвалі бойню, Бог ведае зь якім вычварнымі мэтамі, і назіралі, як быдла забіваюць ударам молата паміж вачэй. Яны заўважылі, што ня ўсё жывёліны паміраюць: некаторыя падалі на зямлю ў стане, які моцна нагадваў эпілептычныя канвульсіі. «А, зо, я-я, — кажа першы доктар. — Фантасьцішь, тое шьто трэба нашім, паціэнтам — шьтучьны прыпадак!» Ягоны калега, натуральна ж, пагадзіўся. Было вядома, што чалавек пасьля эпілептычных канвульсіяў нейкі час больш спакойны і міралюбны, і што звышагрэсіўныя пацыенты, зь якімі раней не атрымоўвалася кантакту, былі здольныя пасьля прыпадку на рацыянальную дыскусію. Ніхто ня ведаў чаму, і дагэтуль ня ведаюць. Але было відавочна, што калі справакаваць прыпадак у неэпілептыкаў, гэта можа даць цудоўны вынік. А тут перад імі стаяў чалавек, які рэгулярна выклікаў прыпадкі зь вялікім аплёмбам.

Скэнлан пытаецца, пры чым тут «вялікія плёмбы», бо дзядзька ж быў скуралуп з молатам, а не зубар з бормашынай, але Гардынг кажа, што такія заўвагі будзе цалкам ігнараваць, і працягвае тлумачыць.

— Так, там выкарыстоўвалі менавіта молат. І якраз на гэты конт калега меў засьцярогі. Урэшце, чалавек жа не карова. А што, калі малаток сьлізгане і зломіць нос? Ці нават усе зубы павыбівае? Як яны будуць выкручвацца, бо паслугі дантыста надта ж дарагія? Калі ўжо лупіць чалавека па галаве, трэба нешта больш надзейнае і акуратнае, чым малаток, таму яны ўрэшце пастанавілі карыстацца электрычнасьцю.

— Божачкі, а яны не падумалі, што ад гэтага будзе шкода здароўю? Няўжо не было грамадзкіх пратэстаў, тут жа ж мусіў сапраўдны вэрхал падняцца?

— Здаецца, вы не зусім разумееце, як пабудавана нашае грамадзтва, мой дружа; у нашай краіне калі нешта сапсавалася, дык найхутчэйшы спосаб гэта паправіць лічаць самым лепшым.

Макмэрфі ківае:

— Ух ты! Токам у галаву. Дзядзька, гэта ж як электрычнае крэсла за забойства.

— Прычыны гэтых дзьвюх зьяваў значна больш зьвязаныя міжсобку, чым вы думаеце: і там, і там — лячэньне.

— І ты кажаш, гэта не баліць?

— Я асабіста гарантую. Цалкам бяз болю. Бліск — і ты адразу ж без прытомнасьці. Ніякага газу, ніякіх шпрыцаў ці малаткоў. Абсалютна бяз болю. Але рэч у тым, што ніхто ня хоча другога разу. Вы... мяняецеся. Забываеце нейкія рэчы. Гэта як... — ён прыціскае далоні да скроняў і заплюшчвае вочы, — ...нібыта разрад запускае карнавальнае кола вобразаў, эмоцыяў, успамінаў. Вы ж бачылі такія колы: зазывала бярэ вашыя грошы і націскае кнопку. Жых! Сьвятло, гук, лічбы круцяцца і круцяц­ца віхурай, і можа, у выніку вы выйграеце, а можа, прайграеце, і трэба будзе зноў гуляць. Заплаці дзя­дзечку за яшчэ адзін пуск, сынку, заплаці, заплаці...

— Спакайней, Гардынг.

Дзьверы адчыняюцца, вывозяць хлопца на каталцы пад прась­­цірадлам, а тэхнікі ідуць піць каву. Макмэрфі лахмаціць ва­­ласы:

— Нешта ў мяне ўсё гэта ў галаве не ўкладаецца.

— Што гэта? Шокавае лячэньне?

— Ага. Не, ня толькі гэта. Усё тут... — ён паказвае рукой навокал. — Усё, што тут адбываецца.

Гардынг дакранаецца яму да калена:

— Супакойце свой устурбаваны розум, дружа. Хутчэй за ўсё, вам ня варта пераймацца наконт ЭШТ. Гэта цяпер ня ў модзе і, як лябатамія, выкарыстоўваецца толькі ў выключных выпадках, дзе нішто іншае не дапамагае.

— А лябатамія — гэта калі табе адразаюць кавалак мазгоў?

— Зноў маеце рацыю. Вы ўжо робіцеся вельмі дасьведчаным у прафэсійнай тэрміналёгіі. Так, адразаюць кавалак мозгу. Кастрацыя франтальнай долі. Відаць, калі яна ўжо ня можа адрэзаць паміж ног, дык адрэжа над вачыма.