Крыху ніжэй за мяне з туману выплывае хронік. Гэта стары Палкоўнік Мэтэрсан, які чытае зморшчаны рукапіс сваёй жоўтай далоні. Я ўзіраюся ў яго, бо мне здаецца, што бачу яго апошні раз. Ягоны твар велічэзны, амаль невыносна. Кожны валасок ці зморшчына настолькі вялікія, быццам я гляджу на іх у мікраскоп. Бачу яго так выразна, што відаць усё ягонае жыцьцё. У гэтым твары — шэсьцьдзесят гадоў вайсковых базаў на Паўднёвым Захадзе, ён парэзаны каляінамі ад акаваных жалезам колаў на снарадных скрынях, сьцёрты да костак тысячамі ног падчас двухдзённых марш-кідкоў.

Ён працягвае доўгую руку, падносіць яе да вачэй і касавурыцца на яе, падносіць другую руку і падкрэсьлівае словы драўляным пальцам, які нікатын адпаліраваў да колеру аўтаматнага прыкладу. Яго голас глыбокі, павольны і цярплівы, і я бачу, як цёмныя, цяжкія словы вылазяць зь ягоных крохкіх вуснаў.

— Зараз... Сьцяг гэта... Аа-мэры-ка. Амэрыка гэта... сьліва. Пэрсік. Каа-вуун. Амэрыка гэта... ледзянец. Гарбуз-ная семка. Амэрыка гэта... тэ-ле-візар.

Усё правільна. Гэта ўсё напісана на жоўтай далоні. Я сам магу прачытаць разам зь ім.

— Зараз... Крыж гэта... Мэкс-ы-ка. — Ён падымае позірк, каб паглядзець, ці слухаю я, і калі бачыць што так, дык усьміхаецца мне і працягвае: — Мэксыка гэта... грэц-кі арэх. Лясны арэх. Жо-о-олуд. Мэксыка гэта... вя-сёл-ка. Вясёлка гэта... дрэва. Мэксыка гэта... дрээ-ва.

Разумею, пра што ён. Ён кажа такія штукі ўсе свае шэсьць гадоў тут, але я ніколі не зьвяртаў на яго ўвагі, лічыў, што ён проста гаваркая статуя, рэч, зробленая з костак і артрыту, якая ўсё балбоча свае бязглуздыя вызначэньні, у якіх няма ні каліва сэнсу. Цяпер нарэшце я сьцяміў, што ён кажа. Я спрабаваў затрымаць на ім апошні позірк, каб запомніць яго, і таму глядзеў дастаткова ўважліва, каб зразумець. Ён спыняецца і зноў узіраецца ў мяне, каб пераканацца, што да мяне дайшло, а мне хочац­ца закрычаць яму: «Так, я бачу: Мэксыка сапраўды як грэцкі арэх; яна рудая і цьвёрдая, і ты адчуваеш яе вокам, і яна навобмацак як грэцкі арэх! Ты маеш рацыю, стары, сваю ўласную рацыю. Ты не вар’ят, як яны думаюць. Так... разумею...»

Але туман заткнуў мне глотку так, што я не магу гаварыць. Ён сплывае, і я бачу, як ён зноў нахіляецца над даланёю.

— Зараз... Зялёная авечка гэта... Кан-а-да. Канада гэта... яліна. Пшанічнае поле. Ка-лян-дар...

Я напружваюся, каб пабачыць, як ён сплывае. Напружваюся так, што мне баляць вочы і даводзіцца іх заплюшчыць, а калі зноў расплюшчваю, палкоўніка ўжо няма. Я зноў плыву адзін, заблукалы, як ніколі.

Вось ён, час, кажу я сабе, час, калі я сыходжу назаўжды.

А вось і стары Піт — ягоны твар як пражэктар. Ён мэтраў за пяцьдзясят зьлева да мяне, але я бачу яго так ясна, быццам няма ніякага туману. Ці можа ён вельмі блізка і дужа маленькі, цяжка сказаць. Ён кажа мне, як ён стаміўся, і адзін гэты сказ паказвае мне ўсё ягонае жыцьцё на чыгунцы, як ён напружваўся, каб навучыцца вызначаць час на гадзіньніку, як потам сыходзіў, пакуль намагаўся засунуць правільны гузік у правільную дзірку камбінэзону, як выжыльваўся, нібы сабака, каб выканаць працу, якая для астатніх была такой простай, што яны маглі сядзець на сваіх падбітых кардонам крэслах і чытаць дэтэктывы і жаночыя раманы. Ня тое, каб у яго атрымалася — ён ад пачатку ведаў, што гэта немагчыма, — але ён мусіў намагацца, каб выканаць хоць нешта, каб проста не згубіцца. Так ён здолеў пражыць сорак гадоў, калі не сярод людзей, дык хаця б на ўзбочыне іхнага сьвету.

Я бачу ўсё гэта, і мне ад гэтага баліць, так як балела ад таго, што я пабачыў у войску, на вайне. Як балела ад таго, што здарылася з Татам і з нашым племенем. Я думаў, што болей ня буду бачыць такіх рэчаў і мучыцца ад іх. У гэтым няма сэнсу. Нічога ня зробіш.

— Я стаміўся, — вось што ён кажа.

Ведаю, што ты стаміўся, Піт, але не магу табе дапамагчы, калі буду мучыцца ад гэтага. Ты ж ведаеш, што не магу.

Піт сплывае сьледам за старым палкоўнікам.

Вось і Білі Бібіт, зьяўляецца, адкуль і Піт. Яны ўсе праплываюць паўзь мяне, каб я мог паглядзець на іх апошні раз. Я ведаю, што Білі не далей за тры крокі ад мяне, але ён такі маленечкі, што здаецца, паміж намі кілямэтар. Ягоны твар насупраць мяне як твар жабрака, якому трэба болей, чым нехта можа даць. Рот адкрываецца, як у лялькі.

— І нават калі я п-п-прапаноўваў руку і сэрца, дык і там схібіў. Я сказаў: «Со-сонейка, ты вы-вы-вы-вы-вы...» — пакуль дзяўчына не за-засьмяялася.

Голас мэдсястры невядома адкуль:

— Ваша маці гутарыла са мной пра гэтую дзяўчыну, Білі. Выглядае, яна была вам ня пара, не дацягвала. Як вам здаецца, што ў ёй вас так палохала, Білі?

— Я ка-кахаў яе.

І для цябе я таксама не магу нічога зрабіць, Білі. Ты сам ведаеш. Ніхто з нас ня можа. Ты мусіш разумець, што як толькі чалавек ідзе дапамагаць іншаму, ён сам падстаўляецца. Яму належыць быць асьцярожным, Білі, ты мусіш ведаць гэта лепш за іншых. Што я магу зрабіць? Заіканьня твайго я ня выпраўлю. Шнараў ад ляза на прыдалоньнях ці цыгарэтных апёкаў на руках не сат­ру. Новай маці табе ня дам. І пакуль мэдсястра гэтак трымае цябе ў паняверцы, тыцкае цябе носам у твае слабасьці, так што рэшткі тваёй годнасьці зьнікаюць, а ты сам скукожваесься ў нішто ад зьнявагі, я з гэтым таксама не магу нічога зрабіць. Пад Анцыё майго сябра прывязалі да дрэва за пяцьдзясят крокаў ад мяне; ён крычаў, прасіў вады, твар пакрыўся пухірамі ад сонца. Яны хацелі, каб я паспрабаваў яго выцягнуць. Тады б мяне зрашэцілі з блізкай вясковай хаты.

Прыбяры ад мяне свой твар, Білі.

Яны ўсё плывуць паўзь мяне.

Кожнае аблічча, як шыльда кшталту той, з надпісам «Я сьляпы», што вешалі сабе на шыю італьянчыкі-акардэаністы на вуліцах Портлэнду, толькі на гэтых шыльдах напісана «Я стаміўся», ці «Я баюся», ці «Я паміраю ад цырозу печані», ці «Я падлучаны да абсталяваньня, і мяне штурхаюць увесь час». Я магу прачытаць усе гэтыя шыльды, няважна, наколькі маленькія там літары. Некаторыя твары азіраюцца адзін на другі і маглі б прачытаць чужую шыльду, калі б паспрабавалі, але які сэнс? Твары пралятаюць паўзь мяне ў тумане, як канфэці.

Я заблукаў далей, чым калі да гэтага. Вось як выглядае сьмерць. Пэўна, гэта й значыць быць кабачком — ты губ­ля­есься ў тумане. Ня рухаесься. Тваё цела кормяць, пакуль яно нарэшце не перастае есьці, потым яго спальваюць. Ня так ужо і кепска. Няма болю. Не адчуваю амаль нічога, акрамя до­тыку холаду, які, я мяркую, з часам пройдзе.

Бачу, як мой камандзір прышпіляе на дошку цыдулкі пра тое, што нам сёньня апранаць. Бачу, як Дэпартамэнт унутраных справаў ЗША навальваецца каменедрабілкай на нашае невялічкае племя.

Бачу, як Тата выбягае з лагчыны і запавольваецца, цэліць у вя­лікага аленя з разлапістымі рагамі, які скача прэч паміж кедраў. З рулі пыхкае стрэл за стрэлам; вакол аленя падымаецца пыл. Я выходжу з лагчыны за Татам і валю аленя другім стрэлам, калі ён пачынае забірацца на скалісты выступ. Усьмі­хаюся Тату.

— Ніколі раней ня бачыў, каб ты так мазаў, Тата.

— Вочы ўжо ня тыя, хлопча. Прыцэлу ўжо не магу трымаць. Му­ш­ка дрыгаецца, як сабака, што пэрсікавымі костачкамі ся­рэ.

— Тата, кажу табе: кактусавая самагонка Сіда састарыць цябе заўчасна.

— Той, хто п’е Сідаву гарэлку, ужо састарыўся. Хадзем аленя трыбушыць, пакуль мухі яек не адклалі.

Гэта нават не цяпер адбываецца. Цяміце? Нічога нельга зрабіць з такімі рэчамі зь мінулага.

— Зыр сюды, братан...

Я чую шэпт, гэта чорныя.

— Зыр на гэтага старога прыдурка Бромдэна, вырубіўся і сьпіць.

— От так, Правадыр Мятла, от так. Сьпі сабе спакойна, і ня будзе праблемаў. Во-во.

Мне болей ня холадна. Мне здаецца, што ў мяне атрымалася. Я ўжо там, дзе холад ня можа мяне дастаць. Магу застацца тут назаўжды. Мне болей ня страшна. Яны мяне ўжо ня возьмуць. Да мяне даходзяць толькі словы, якія чуваць усё цішэй.

— Так... паколькі Білі вырашыў выйсьці з дыскусіі, ці нехта яшчэ хоча прапанаваць групе праблему для абмеркаваньня?

— У прынцыпе, мадам, ёсьць такая адна штука...