Як цяжка думаць. Усё цяжка. Hi з чым не саўладаць, нават ногі не слухаюцца. Ніяк не падняцца з падлогі, ніколі ўжо ёй не падняцца. У свядомасці нікому няма месца, акрамя Дэна, усе думкі цясней і цясней кружацца вакол Дэна. I раптам яна падумала пра маці, пра ўсіх драгедскіх. О божа. Туды паведамяць, паведамяць маме, усім ім. I мама нават не ўбачыла на развітанне, які мілы ён быў у той памятны дзень у Рыме. Пэўна, дадуць тэлеграму джыланбаўнскай паліцыі, і стары сяржант Эрн улезе ў сваю машыну, паедзе ў Драгеду і скажа маёй маме, што яе адзіны сын памёр. He яму б, амаль чужому чалавеку, прыносіць такую вестку. Прыміце маё шчырае, самае глыбокае спачуванне, місіс О’Ніл, ваш сын памёр. Легкаважныя, пустыя далікатныя словы... He! He дапушчу я, каб і яна даведалася пра гэта ад чужых, яна ж і мая маці! Толькі не так, не так, як давялося пра гэта даведацца мне.

Яна дацягнулася да апарата, зняла яго са століка на свае калені, прыціснула да вуха трубку.

— Станцыя? Калі ласка, міжгароднюю. Алё? Мне трэба тэрмінова звязацца з Аўстраліяй. Джыланбаўн, дванаццаць-дванаццаць. I, калі ласка, калі ласка, хутчэй.

Мэгі сама зняла трубку. Час быў позні, Фія ўжо лягла. А Мэгі апошнім часам не хацела класціся рана, яна лічыла за лепшае доўга сядзець, слухаць цвыркуноў і жаб, драмаць над кнігаю, успамінаць...

— Алё?

— Вас выклікае Лондан, місіс О’Ніл, — сказала Хэйзел, тэлефаністка з Джылі.

— Добры дзень, Джасціна, — спакойна сказала Мэгі. Джасі званіла, хоць і не часта, даведацца, як жывуць дома.

— Мама? Мама, ты?

— Але, я слухаю, — ціха сказала Мэгі: адразу чуваць, Джасціна нечым узрушаная.

— Мама, о, мама! — Дзіўны гук, не то ўздых, не то рыданне. — Дэн памёр, мама! Дэн памёр!

Зямля правалілася пад нагамі. Бяздонная, бяздонная прорва. Мэгі правальваецца ў бездань, глыбей, глыбей, краі сходзяцца над галавою, і ўжо навек не выкараскацца, да самай смерці. Што яшчэ маглі ёй зрабіць бессмяротныя багі? Яна не разумела, калі пыталася пра гэта. Як смела яна пытацца, як смела не разумець? He гняві багоў, яны гэтага не любяць. Калі яна не паехала паглядзець на яго ў найшчаслівейшую хвіліну яго жыцця, раздзяліць яго радасць, ёй і напраўду здавалася, што разлічылася за ўсё цалкам. Дэн будзе свабодны і ад расплаты, і ад яе. Яна не ўбачыць яго твару, самага дарагога на свеце, і гэтым заплаціць за ўсё. Краі бездані саступіліся, дыхаць няма чым. Стаіш на дне і разумееш — вельмі позна.

— Джасціна, родная, супакойся, — з намаганнем сказала яна, голас яе задрыжаў. — Супакойся і раскажы толкам. Ты добра ведаеш?

— Мне пазванілі з аўстралійскага консульства... там вырашылі, што я самая блізкая сваячка. Нейкі страшны тып усё дамагаўся, што мне рабіць з целам. Ён увесь час гаварыў пра Дэна «цела». Як быццам яно ўжо не Дэнава, а невядома чыё. (Мэгі пачула рыданне.) Божа! Напэўна, гэтаму небараку моташна было мне званіць. Мама, мама, Дэн памёр!

— Але як, Джасціна? Дзе? У Рыме? Чаму Ральф мне не пазваніў?

— He, не ў Рыме. Кардынал, пэўна, яшчэ нічога не ведае. Той чалавек сказаў, Дэн утапіўся, ратуючы жанчын, якія танулі. У яго былі два месяцы свабодныя, мама, і ён прасіў мяне паехаць з ім, а я не паехала, я хацела іграць Дэздэмону і хацела быць з Ліанам. Калі б толькі я была з Дэнам! Калі б я была там, можа, нічога б не здарылася. Што ж мне рабіць!

— Перастань, Джасціна, — сурова сказала Мэгі. — Выкінь гэта з галавы, чуеш? Дэн бы абурыўся, ты і сама ведаеш. Няшчасце заўсёды можа здарыцца, а чаго і чаму, мы не ведаем. Цяпер важна, што ты жывая і здаровая, я не страціла абаіх. Цяпер ты адна ў мяне засталася. Ах, Джасі, Джасі, гэта так далёка! Свет вельмі вялікі, вельмі. Прыязджай дадому, у Драгеду! Мне моташна думаць, што ты там зусім адна.

— He, мне трэба працаваць. Праца — адзінае маё выратаванне. Без працы я звар’яцею. He трэба мне нікога, не трэба ніякага суцяшэння. Ах, мама! — Яна горка заплакала. — Як мы будзем жыць без яго?

Напраўду, як? I ці жыццё гэта? Бог даў, бог і забраў. Быў пыл і пылам станеш. Жыццё — для нас, нявартых. Сквапны бог бярэ сабе лепшых, аддаючы гэты свет нам, іншым, каб мы тут прападалі.

— Ніхто з нас не ведае, ці доўга нам жыць. Вялікі табе дзякуй, Джасі, што пазваніла, што сама мне сказала.

— Мне цяжка было думаць, што табе скажа нехта чужы, мама. Немагчыма пачуць такое ад чужога. Што ты цяпер будзеш рабіць? Што ты можаш зрабіць?

Натужваючы ўсю волю, Мэгі сілілася праз мілі і мілі неяк сагрэць і ўсцешыць у далёкім Лондане сваю дзяўчынку, якая гінула. Сын памёр, дачка яшчэ жывая. Трэба яе выратаваць. За ўсё сваё жыццё Джасціна любіла, здаецца, аднаго толькі Дэна. Болей у яе нікога няма, нават маці яна не любіць.

— Джасціна, мілая, не плач. He бядуй гэтак. Дэн гэтага не хацеў бы, праўда? Вярніся дадому, і табе стане лягчэй. I мы перавязём яго дадому, у Драгеду. Па законе цяпер ён зноў мой, ён ужо не належыць царкве, і яна не можа мне перашкодзіць. Я зараз жа пазваню ў наша консульства і ў пасольства ў Афінах, калі змагу прабіцца. Ён абавязкова павінен вярнуцца дадому! Проста думаць не магу, каб яго пахавалі недзе далёка ад Драгеды. Тут яго дом, і ён павінен вярнуцца дадому. Прыязджай з ім, Джасціна.

Але Джасціна скурчылася на падлозе і толькі галавою ківала, нібы маці магла яе бачыць. Дадому? Ніколі яна не зможа вярнуцца дадому. Калі б яна паехала з Дэнам, ён быў бы жывы. Вярнуцца дадому — і каб даводзілася дзень пры дні, да канца жыцця, глядзець у мацерын твар. He, нават думаць невыносна.

— He, мама, — сказала яна, а слёзы цяклі па твары і пяклі, нібы расплаўлены метал. Хто гэта выдумаў, нібы ў самым вялікім горы чалавек не плача? Многа яны разумеюць, — Мне трэба заставацца тут і працаваць. Я прыеду дадому з Дэнам, а потым зноў паеду ў Лондан. He магу я жыць у Драгедзе.

Тры дні цягнулася бездапаможнае чаканне, правал у пустату; з маўчання ўлад Джасціна ў Лондане, Мэгі і ўся сям’я ў Драгедзе спрабавалі атрымаць хоць нейкую надзею. Ведама ж, нездарма так доўга няма адказу, адбылася памылка, калі б гэта была праўда, безумоўна ж, ім бы ўжо паведамілі! Дэн пастукае ў дзверы да Джасціны і з усмешкаю скажа, што выйшла вельмі дурная памылка. У Грэцыі пераварот, беспарадак страшны, пэўна, там адбылася процьма дурных памылак і непаразуменняў. Дэн зойдзе і падыме іх на смех — як маглі яны ўявіць, нібы ён памёр, ён будзе стаяць тут і смяяцца, высокі, дужы, поўны жыцця. Яны чакалі, і надзея ўсё расла, расла з кожнаю хвілінай. Страшная, здрадлівая надзея. Ён не памёр, не! Дэн не мог патануць, ён выдатны плывец, ён не баяўся плаваць нават у самым неспакойным, бурлівым моры, і хоць бы што. Так яны чакалі, адхіляючы тое, што здарылася, з надзеяй на памылку. Паведаміць сябрам і знаёмым, напісаць у Рым — усё паспеецца.

На чацвёртую раніцу Джасціна атрымала паведамленне.

Нібы адразу пастарэўшы на сто гадоў, паволі, абяссілена, яна зняла трубку і зноў пазваніла ў Аўстралію.

— Мама?

— Джасціна?

— Яго ўжо пахавалі, мама! Мы не можам узяць яго дадому! Што ж нам рабіць? Яны паўтараюць адно: Крыт вялікі, назва вёскі невядомая, да таго часу, як прыйшла іх тэлеграма, яго ўжо некуды перавезлі і закапалі, I ён ляжыць бог ведае дзе, у безыменнай магіле! Я не магу дамагчыся візы ў Грэцыю, ніхто не хоча памагчы, там сапраўдны хаос. Што ж нам рабіць, мама?

— Сустракай мяне ў Рыме, Джасціна, — сказала Мэгі.

Усе, апрача Эн Мюлер, сабраліся тут каля тэлефона, яны яшчэ не паспелі апамятацца. Мужчыны за гэтыя тры дні пастарэлі на дваццаць гадоў; Фія, зусім сівая, як птушка, кволая і худзенькая, сноўдалася ў доме і ўсё прыгаворвала: «Чаму я не памерла? Чаму трэба было забраць яго? Я ж старая, такая старая! Я дык гатовая памерці, чаму трэба было памерці яму? Чаму не я памерла? Я такая старая!» Эн злегла, місіс Сміт, Міні і Кэт дні і ночы абліваліся слязамі.

Мэгі паклала трубку і моўчкі агледзела ўсіх. Вось і ўсё, што засталося ад Драгеды. Кучка дзядоў і бабуль, бяздзетныя, кончаныя людзі.

— Дэн страчаны, — сказала яна. — Яго не могуць знайсці, ён пахаваны недзе на Крыце. Такая далеч! Як жа яму ляжаць так далёка ад Драгеды? Я еду ў Рым да Ральфа дэ Брыкасара. Калі хто і можа нам дапамагчы, дык толькі ён.