— Я чаму пытаюся… — загаварыў Стах. — Адкуль ты ведаеш… можа, невядомы гвалтаўнік — гэта якраз ваш пакорны слуга?
— Які слуга? — падазрона паглядзела на Стаха Тая. — А, ты… Не. Для маньяка ты паводзіш сябе занадта ўжо па-маньяцку.
— Як гэта?
— Прыязджаеш сюды, як я бачу, без усялякае мэты, швэндаешся з дому ў сад, з саду ў дом. Нахабна глядзіш у двор да суседзяў. Бегаеш як дурны. Дом фарбуеш, калі зіма ўжо, і ўвогуле… Глядзіш пастаянна ў вадну кропку. Да мяне заляцаешся, прыстаеш.
— Я прыстаю?
— А вось вернемся дахаты, я пайду да Дубраўскае і распавяду, як ты мяне хацеў згвалціць… вунь за тым сараем. І ўсё — думаеш, табе хто паверыць? Маньяка шукалі — маньяка знайшлі. Ня можа ж такога быць, каб у вадным дачным пасёлку зьверствавала два маньякі. А?
Стах паглядзеў на яе ўважліва. Такая можа ўсё вытварыць.
— Да ладна, ня сцы. Ня выдам я цябе. Падатруся й паспрабую забыць. Хаця безумоўна, траўма на ўсё жыцьцё. Памятаеш, як заціскаў мне рот сваёй сьмярдзючай потнай далоняй? Як я абмякла ў тваіх грубых абдымках? Ах, гэта было так балюча, так брыдка!
— Тая… — прамовіў Стах з дакорам.
Яна тут жа спынілася й павольна-павольна, урачыста й да ачмурэньня спакойна паглядзела яму ў самыя зрэнкі. Стах адвёў вочы.
— А… а адкуль ты ведаеш, як мяне завуць?
— Ну, я ж быў на лецішчы ў мінулую суботу, і чуў, як ты размаўляла з мужам, і выпадкова…
Цікавасьць у яе вачох зноў прымусіла Стаха задрыжэць.
— Я ж кажу — псіх, — прамовіла яна супакоена. — Падслухвае чужыя размовы, лезе, блін, у асабістае жыцьцё… Папа Рацы, тата Карла!
Яны зноў пайшлі моўчкі. Урэшце дайшлі да таго сараю, за якім няісны Стах згвалціў няісную Таю. — А можа сапраўды… — мільганула. — Заваліць на замерзлы гной, скруціць рукі, зьняць зь яе гэткую тонкую на выгляд абгортку й… І потым зрабіць сабе сякераю харакіры. Затое, гледзячы на свой успораты жывот, буду згадваць, як… Наладзіць ёй такое вось спатканьне безвач. Файную ўсё ж кніжку напісаў той паляк. А пісаў жа пра нас, пра рускіх…
— Так, ну й сусед у нас, — загаварыла Тая ненатуральна гучна. — Дай і мне цыгарэту. Ну дай, дай. Што ты глядзіш, як паралітык? На суседзяў навогул шанцуе. Вось у нас у горадзе таксама сусед…
Так, за размоваю, пустой і дзіўнай, бо Тая, здавалася, зусім не магла размаўляць ні пра што, апрача свайго лялечнага жыцьця, і Стаха таксама прымала, мусіць, за аднаго з жыльцоў (не самага галоўнага) уласнага цацачнага доміку, а Стах баяўся сказаць што-небудзь ня тое й пазбавіць сябе шчасьця дрэйфаваць ля ейных бананавых берагоў, і прайшло першае Стахава дзяжурства. Яны ўжо падыходзілі да цаглянае сядзібы, дзе ля варотаў парадыраваў ліхтарык самаўпэўнены вольва, калі Тая нечакана запыталася, пазяхнуўшы:
— А цябе як зваць?
Стах вымавіў сваё ймя так, быццам гэта было мяно ягонага кроўнага ворага.
— Ты, відаць… Давай здагадаюся….
Яна пакруціла галавою, разьмінаючыся перад сустрэчай з мужам.
— Студэнт… а можа й не… ну, зьвязаны з… мэдыцынай… не, ты настаўнік! — усклікнула яна па-пракурорску. — Ты альбо настаўнік, альбо гэты… аспірант фільфаку! Угадала, а?
Стаху вельмі не хацелася яе расчароўваць.
— Амаль, — сказаў ён зьбянтэжана. — Я пісьменьнік… Паэт і празаік… Пішу эсэ, малюю… але гэта так, для сябе…
Такой рэакцыі на свае словы ён не чакаў. Яна спынілася, агаломшана адкрыла рот, пырснуўшы на Стаха каліўцам пахнучай кол-гейтам сьліны, правяла ўказальным пальцам па ягонай шэрай шчацэ.
— Ня хлусіш?… Ты й праўда пішаш?…
— Я член саюзу, — трохі больш ганарліва, чым трэба, прамовіў Стах.
— Слухай, а ты вельмі карысны знаёмы, — хутка сказала Тая. — Ты як, зьбіраешся сюды на наступныя выходныя?
— Ну, ня ведаю… Хутчэй за ўсё, — прамармытаў Стах («ня верачы свайму шчасьцю»).
— Тады сустрэнемся, — коратка кінула яна й паказала на сьвісток, які калісьці ўручыў Стаху Дубраўскі.— Што гэта? А можна мне?
І не чакаючы адказу яна сьвіснула — нібы стрэліла наўздагад і навылёт прашыла пасёлак. Потым павярнулася й, на імгненьне зьнікнуўшы ў васьляпляльным сьвятле фараў, рушыла да дому. Адтуль пачуўся дабрадушны голас. Праз некалькі хвілін зьявіўся Дубраўскі, запыханы, драпежна разьдзімаючы ноздры. — Ну! — крыкнуў ён, азіраючыся. Стах маркотна глядзеў усьлед злой, дагараючай за чыгункай іншамарцы.
Нібы ў карзінах паветраных шароў, яны боўтаюцца пад самым дахам шостага мэханічнага цэху. Якія нахрэн маляры — яны мастакі-партрэтысты: харошы мужык Дзеленстап Каўкомавіч піша харошага хлопца Юру Цыцку — той стаіць, рассунуўшы ногі, трымае пэндзаль як паходню, лягатып на сьпіне маляўніча напаўзапэцканы зьмярцьвелым сонечным зайчыкам, менавіта ў засохлую кроплю фарбы ператвараецца ён, вушасты, спайманы падступнаю сятчаткаю творцы; а харошы сынку Антон Мурло піша Дзеленстапа Каўкомавіча — горды профіль, шапка-вушанка, што імкнецца стаць бесказыркаю; а харошы хлопец Юра Цыцка піша харошага работніка Бурцэвіча; а харошы дзядзька Кірыла Антоныч піша групавы партрэт. Зялёнавалосы Стах, не раўнуючы Джоні Ротэн па-над Metropoliten Opera, піша харошую дзеўку Сьняжану, якая працуе трохі ніжэй. Сьняжана заўважыла гэта, яна пасьміхаецца залатым зубком, ззаду на яе брызэнтавых нагавіцах становіцца глыбей мокрая складка, ляваю лявіруючы ў сваёй карзіне, яна круціць мясістым бокам, ад яе левае пахі йдзе пара, яна — вір, яна — мальстром, куды няўмольна зацягвае стахавы позіркі… О, Сьняжана, сьнежная каралева ў спэктаклі рабочага тэатру, Маргарыта Наварская між малярак! Цыцка малюе Стаха, Стах — Сьняжану, Дзеленстап Каўкомавіч — Цыцку, Цыцка — Сьняжану, Сьняжана — Каўкомыча, Дзеленстах Антоныч — Бурцэвіча, Бурцэвіч — Мурло, Кірыла Антоныч — Цыцку, Стаха, Мурло, Дзеленстапа Каўкомыча, Сьняжану… Скача, хрыпіць, цяжкай збруяй грыміць ігэдэйскі, ігэпэйскі конь. Партрэты іхныя — партрэты сьвятых, яны ўпрыгожаць гэты тысячагадовы храм — шосты мэханічны цэх, новым колерам зайграе амбон, алтар і іншыя акафісты ды аналоі. Усе яны адной крыві — і ідэнтычнымі адзін адному будуць іхныя партрэты, бо няма, няма нічога такога ў чалавеку, што нельга выразіць адным простым вэртыкальным мазком зялёнае фарбы. Дык навошта рабіць адрозьненьне між мастаком і маляром, калі вось таго, трэцяга маляра, мы ўжо прынялі за першага, а пятага зблыталі з другім, і гэтая памылка анічога не зьмяніла ў нетаропкім існаваньні плянэты?
— Ты футбол як? — спытаў Цыцка, заклапочана цыкнуўшы языком — адкалупваючы зь нёба прыліплую плястынку хлебнага мякішу. — Ды ніяк, — адмахнуўся Стах. Сьняжана зьнізу прыняла гэта на свой конт і таксама памахала рукой. — А як ты навогул тут апынуўся? — пахітаўшы галавою, спытаў Цыцка. — А, чыста выпадкова, — адказаў безуважна Стах. Сьняжана паварушыла, гледзячы на яго, вусікамі вейкаў.— Я…
— Запомні,— Цыцка нават прыпыніў працу. — Выпадкова тут ніхто не апынаецца.
Напачатку сваёй працы на прадпрыемстве Стах упарта пераконваў сябе, што ягонае знаходжаньне тут — часовае, што трансфармацыя яго з мастака ў маляра — ня больш за цікавы экспэрымэнт, які Стах ставіць сам над сабою. Як можна прэтэндаваць на пасаду знаўцы жыцьця ў зьменлівай, хісткай гіерархіі творчых асобаў, калі ня ведаеш гэтага жыцьця знутры, калі адарваны ад працоўнага люду. Стах быў пэўны: мастацтва — рэальнае вакно ў сьвет, а не намаляваная шыба на непранікальнай глухой сьцяне. Што ён бачыў за сваё кароткае існаваньне на гэтым сьвеце? Анічога, акрамя роднага гораду й малазнаёмых людзей, што былі пазбаўленыя да яго, Стаха, усялякага інтарэсу. Стах нават за гарадзкую рысу, якая праходзіла акурат за дачным пасёлкам, ніколі не выязджаў, хаця мог — недзе па-за ёю жылі ніколі ня бачаныя ім бабулькі, дзядзька па бацькавай лініі ды іншыя мітычныя сваякі. А цяпер ён апынуўся ў самай гушчы працоўных, простых грамадзянаў, ягоных суайчыннікаў, асобаў, рукамі якіх ствараюцца матэрыяльныя каштоўнасьці. Як ні круці, гэты слой насельніцтва ў любой краіне пераважае. І вось Стах сярод іх, у чужой, па шчырасці, абстаноўцы, але… Як жаніх, што нязмысьля скарміў прызначанае сваёй абраньніцы залатое кальцо ўнітазу, лезе за ўпрыгожаннем дрыжачай рукой, не зважаючы на сьлёзы ад выядаючага вочы смуроду й падступаючы да горла абед, так і Стах вырашыў для сябе, што без адчайнага нырца ў пралетарскія нетры ён ня здолее заставацца шчырым ні перад сабой, ні перад мастацтвам. Начамі ён доўга ня мог заснуць, настойліва намаўляючы таго сьмярдзючага, інфантыльнага хіпі, гэтага абрыдлага саліцёра-нонканфарміста, які жыў у Стаха ўнутры й нудзеў безь перапынку пра немагчымасць рабочага быць мастаком, састарэласьць футурызму й розьніцу ў ва інтэлектуальных узроўнях, прыняць Стахава часовае пераўвасабленьне. «Зноў спаў у плэеры,»— бурчэла ранкам маці, будзячы Стаха на працу. Да таго ж малярства, і ня дзе-небудзь, а на самім Прадпрыемстве, было неацэннай крыніцай досведу. Досьвед гэты мусіў адкрыць для Стаха новыя прасторы, новыя ідэі, новыя вобразы. Пакуль што не адкрываў, але ж і пабыў маляром Стах яшчэ зусім нічога. У параўнаньні, напрыклад, з тым жа Дзеленстапам Каўкомавічам або Кірылам Антонычам. Пасьля першых дзён працы тут Стах вызначыў для сябе галоўную задачу: трэба толькі накінуць на сябе шкуру маляра, але не дазволіць, каб яна прырасла да цела. Моцы, як меркаваў Стах, яму павінна хапіць. Так, так, не апускацца да ўзроўню далёкіх ад мастацкіх і мэтафізычных праблемаў работнікаў прадпрыемства, а падымаць іх — паступова, няўлоўна для саміх гэтых добрых, па сутнасьці, але цёмных і неадукаваных істотаў — да свайго ўзроўню, у вышыні якога Стах не сумняваўся. А ўсе мэтры — яны яму яшчэ зайздросьціць будуць. І трэба, трэба спытаць у Кірылы Антоныча, дзе ён набыў той цудоўны пыласос, пра які нядаўна распавядаў. З заробку Стах абавязкова набудзе маці гэткі ж. Вось парадуецца старая. І, дарэчы, наконт заробку. Цікава, якія тут традыцыі? З розных крыніцаў Стах ведаў, што зь першага заробку неабходна пачаставаць начальства, калегаў… праставіцца, адным словам. Ці не запрасіць усю брыгаду ў рэстарацыю. Невядома, як да гэтага паставяцца. Можа, Кірыла Антоныч скажа, што, маўляў, не пасьпеў грошы атрымаць, а ўжо прапіваць пабег. Кампрамэтуеш, скажа, сьвятыя, працоўныя, кроўна заробленыя. Што гэта табе, скажа, халява якая?
