З-за балота павольна выкачвалася чырвоная куля й захварбавала найдальшыя на заходнiм небасхiле кружэльныя пухнатыя хмарынкi. Пракоп, азiраючыся навокал, пабачыў, што дзень нараджаўся цудоўна. Адзiн за адным прыкурвалi вясковыя комiны й паставiлi дымы слупамi ўверх. На Захаруковай лiпе клякаталi буслы. Адзiн зьляцеў, шыбануў колам над балотам i прызямлiўся.
Пракопавы думкi павярнулiся ў iншы бок. Аб тым, што ў сям'i ягонай мае зьявiцца новы маленькi чалавечак, турбаваўся ўжо ня першы раз. Яно даўно навiной спынiла быць. Ужо й суседзi, а найперш за ўсiх тыя найбольш дапытлiвыя пахатухi-сакатухi, ад якiх вачэй нiчога не схаваеш, даўно падсьцераглi й гадалi, цi будзе хлопчык, цi дзяўчынка. I м што? Языкамi памеляць ды спыняць. От яму, Пракопу, дык мароч галаву. Тутака чатырох апрануць ды накармiць рады не дасi, а пяцёх дык i пагатоў. Хто-б гэта турбаваўся, каб было дзе палюдзку падзарабiць, або — яшчэ лепш — каб быў кавалак зямлi сваёй, варты таго назову. Пракоп — ня зломак, i не гультай: рукi ў яго, як казалi людзi, залатыя.
Не ў багацьцi, выгадзе, цi пяшчотах вырас. Быў сынам дробнага арандатара. Меў старэйшага брата Хвёдара. Перад вайной яшчэ наважыўся Пракоп пашукаць лепшае долi на чужыне ў Пецярбургу. Не павялося й там. Адукацыю меў невялiкую. Пасьля доўгiх стараньняў i прыгодаў, бяз сродкаў да жыцьця, уцёрся неяк у кантору пiсарам. У самым хвасьце паставiлi. Ды мала з таго суцехi было, заробку ледзь на пражыцьцё хапала.
Не азiрнуўся, як пачалася катавасiя, якую пасьля назвалi Першай сусьветнай вайной. Пракоп усё лiпеў ля свайго канторскага столу, ды трывожыўся, што й яго ваенная хваля паглыне й выкiне на нейкi невядомы чужы бераг. На ягоных вачох адбылася лютаўская рэвалюцыя. Пракопу рупiла ўжо дадому да бацькоў, ды ўсё яшчэ занадта моцна кiпеў мястовы кацёл. Цi ня варта пачакаць, пакуль разьясьнiцца? Адылi нiчога не ясьнела. Наадварот: адкуль нi вазьмiся павылазiлi на верх бальшавiкi. Пачалася такая бойня й неразьбярыха, што Бахмач, падмазаўшы пяткi, наважыў раз i назаўсёды разьвiтацца з чужым местам.
Трагiчная неспадзеўка чакала яго ў роднай вёсцы: бацькi памерлi ад голаду й хваробаў, а Хвёдара забралi ў войска, i сьлед па iм прастыў. Дзяцюк застаўся цяпер сам-адзiн, як палец. Нейкi час лындаў-швэндаўся па ваколiцы, пасьля ўцёрся парабкам да лiпавiцкага пана. «Тут абы вайну пiратрываць, каб якi чорт качаргой нi падчапiў ды на бойню нi пацягнуў, - мяркаваў ён, — а тамака вiдаць будзiць».
Калi-ж нарэшце ацiхла вайна, агледзеўся панскi парабак Пракоп Бахмач, што за ўсякую цану трэба было-б на якi кусок зямлi ўзьбiцца. Надта-ж рупiла яму на сваiм гаспадарыць. Бацька цэлае жыцьцё на чужых нiвах вунь як папацеў, а як з гэтага сьвету сышоў, дык нi кала, нi двара па сабе не пакiнуў.
Мара аб сваёй зямлi перарасла ў прагу й марыла па начох бяссоньнем. Як-жа яе прыдбаць? За што? Найлепшы спосаб — узяць iз пасагам дзеўку. Вайна прарэдзiла шэрагi вясковых дзяцюкоў, шмат у каго не ставала рук да працы. Дзяўчатаў, якiм замужжа карцiла, было цiмала. Меў Пракоп неблагiя шанцы: з выгляду нiштаваты быў, а калi за якую працу возьмецца, дык яна ў руках аж гарэла. Любасьць глядзець было. Галаву на плячох не для аздобы насiў.
Разгледзеўся Пракоп, узважыў магчымасьцi, памяркаваў ды ўзяў на вока Алену. Даволi-ткi ў iх гладка пайшло, палюбiлiся адразу. Алена мела старэйшую, ужо замужнюю, сястру Кацярыну й бацьку. Кожнай дачцэ ў пасаг бацька кавалак зямлi даваў.
Пайшоў Пракоп у прымы. Прыказка кажа, што прымачы хлеб — сабачы, але Бахмач iзь цясьцём, што ў гадох ужо быў, i з жонкай добра ладзiў. Ды цесьць скора памёр, а Пракоп, разам iз шваграм ягоную спадчыну падзялiўшы, узяўся за гаспадарку. У лiпавiцкага пана на адработак старгаваў дрэва ды пачаў будавацца.
Па суседзтву зь лекаравай сялiбай лёг зруб Пракопавай хаты. Сьцены ўкладалi талакой, а рэшту Пракоп майстраваў сам. Вельмi-ж папацеў ён тады, папанатужыўся. Побач iз будаваньнем трэба было яшчэ за гаспадаркай глядзець ды лiпавiцкаму пану за будаўляны матар'ял адрабляць. Жончына пасажная зямля, апрача гароду, саду ды аселiцы, была пяшчаная, неўрадлiвая. Ды прыказка-ж кажа: доранаму коню ў зубы не глядзяць. Быў Пракоп i гэтым Аленiным пасагам рад. Неўзабаве пачалi гаманiць, што вёска мае на хутары быць парэзаная. У Бахмача нарадзiлiася надзея: калi пачнуць зямлю перамерваць, дык, можа, i яму лепшы кавалак зямлi адрэжуць.
Калi-ж вузкiя палоскi на хутарныя дзялкi пачалi кроiць, дык сталася тое, чаго нi Пракоп, нi iншая вясковая бядота не маглi прадугледзiць: подкупамi каморнiка, што на ўсякiя ласкi быў прагавiты, багацейшыя найлепшую зямлю дасталi. Пракопу адрэзалi пяшчаны клiнок на гэты бок могiльнiку пад чыгунку. Добра, што хаця пераносiцца не загадалi, ды пры хаце гарод, сад i аселiцу пакiнулi.
Лiтоўская зямля наагул малаўрадлiвая была. За выключэньнем дна тых начоўкаў, глеба ў бальшынi была то падглiнiстая, то пяшчаная. Што нi пасее на сваiм клiне Пракоп, дык добра, калi апрача насеньня, якiя прыгаршчы зярна зьбярэ. Жыта цi пшанiца — цяненькае, як павуцiньне, i рэдкае ўзыйдзе, у каласку паўтузiна зярняткаў налiчыш. I разжывiся тут як хочаш. Чалавек, завецца, на сваё ўзьбiўся. Гэта во, каб гною чортаву гiбель навалiў, дык, мо, што й вырасла-б. А дзе-ж яго браць?
Так i завязалася зачараванае кола. Калiсь, будучы ў пана парабкам, — дык вядома, што Пракоп на гаспадара рабiў. Цяпер-жа зь яго самога быў нейкi гаспадар задрыпаны, ды ўсёроўна, як i раней, на пана працаваць мусiў: то яму за дрэва, то за зярно пазычанае, то за тое, то за гэнае. Iншым разам так запазычыцца Пракоп, што аж сорамна нагой у панскi двор ступiць. А тутака ўсё коратка, усё йрвецца: як нi вяжы — ўсяго не пазьвязваеш. Дый шчэ й прыбытак у хаце мае быць. Людзi з прыбытку ўцеху маюць. Бахмач-жа ня ведаў, як быць: цi наракаць, цi Богу дзякаваць.
Увiшныя пчолы й чмялi цi мала насмакталiся ўжо нэктару з краскаў на нiвах, а Чарнулiнаму хвасту мухi й аваднi прыспорылi шмат працы, калi Пракоп, яшчэ раз зiрнуўшы на сваю хату й спасьцярогшы, што перастаў курыць комiн, наважыўся дадому йсьцi. Зь вёскi на дарогу выходзiлi людзi. Сьпяшалiся ў Дубовiчы на набажэнства ў царкве. Каталiкi гэтта ня йшлi, бо найблiжэйшы касьцёл быў у Гацях. Ужо званы дубровiцкае царквы клiкалi вернiкаў у сьвятыню.
Бахмачыха Алена скончыла прыбiраць хату, паставiла ў прысак кацёл з варанай бульбай, каб была цёплая для Пракопа, ды аладкi за засланку. Колькi ўжо разоў выглядала праз вакно. Была яна працавiтая й руплiвая. Нiколi не пакладала рук. На ўсiх старалася напрасьцi, наткаць, абшыць, абмыць, дагледзець гаспадарку; яна i з пранiкам, i зь сярпом, за мялiцай i з траплом, яна за прасьнiцай i за кроснамi. Вечная й няўстанная Пракопава спадарожнiца, устойлiвая й трывалкая ў працы, добрая й ласкавая з характару.
Матчына сэрца ныла за дзяцей. Старэйшаму Мiколу не пашэньцiла. Кульгавы, ён ня мог, як iншыя, пайсьцi за плугам цi з касою. Часта дакучала нага. Каб вылекаваць, гаспадаркi iхнай цэлай на пакрыцьцё коштаў хiрургii не хапiла-б.
Колькi разоў раiлiся, што рабiць. Хлапцу ўжо сямнаццаты пайшоў. Калi-б не аплата, на якую Бахмачы не маглi здабыцца, Мiкола даўно пазнаваў-бы нескладаныя хiтрасьцi шавецкага рамёства. Ато дзе-ж гэта: Янук у Лазоўскага цэлае божае лета за статкам ногi абiвае, ну й вазьмi ды аддай iм заробленае, каб Мiколу на шаўца вучыць. Намагаўся Пракоп у вясковага шаўца Пiлiпа цану зьбiць. Той пакуль трымаўся свайго, але Бахмач ведаў, што нiдзе ён ня дзенецца, палагаднее. Тымчасам-жа Мiкола памагаў, што мог, ля гаспадаркi.
Больш супакойная Алена была за Янука. Пацiху некалi пусьцiла сьлязу, як аддавалi яго за пастуха да чужога чалавека. Янук, дзякаваць Богу, вытрымаў, падрос, уздужаў. Алена апошнiм часам пагадзiлася ўжо нават iз тым, што мае яшчэ ў сям'i прыбытак быць. Адылi чакала таго дня з хваляваньнем i неспакоем. Не было нiякiх выглядаў на лепшае. Як гэта рады дадуць?
Не пасьпеў Пракоп увайсьцi ў панадворак, як Алена выбегла ўжо з даёнкай i ўслончыкам.
— Iдзi, там бульбу ды аладкi за засланкай бяры, а малако кiслае ў вялiкiм шчарбатым стаўбуне на палiцы стаiць.
