Биирдэ ыттар ойуурдааҕыны үрэн тохтоппуттар. Аҕам аах үһүө буолан сылдьыбыттар. Икки өттүнэн киирбиттэр. Аҕам саатын бэлэм тутан испит. Ычык быыһыгар ыттар үрэллэр, онтон тыатааҕы көстүбэт үһү. Биир түгэҥҥэ күлүкүс гынан хаалбыт уонна дьонун диэки сыҕарыйбыт. Адьырҕа көстөн ааһыытыгар аҕам быыс булан ыппатах.

Сотору дьоно ытыалаан тибиргэппиттэр. Аҕам тиийэн көрбүтэ: хайыы үйэ охторбуттар, тыатааҕы бүтэһик мөхсүүтүн мөхсө сытар эбит. Ыттар бары мөҕүһүннэрбитинэн хатана сылдьаллар. Ыттары кытта аҕам маҥан ытын оҕото көххө ыйааста сылдьарын көрөн үөрбүт.

Үүтээннэрэ ол сиртэн чугас буолан, эдэр уол көтөҕөн илдьиэххэйиҥ диэн этии киллэрбит. Ону саастаах киһилэрэ: «Төбөтүн көтөҕөн көр эрэ», – диэн хардарбыт. Эдэр уол өс киирбэх, тыатааҕы төбөтүн сыһаҕастаан нэһииччэ өндөппүт. Көрдөххө кыра эрээри, ыйааһына лис курдук буолар эбит.

Кыраһа хаар түспүтүн кэннэ Чиккэлээххэ атын булчуттар, төннөн иһэн, таарыйбыттар. Дьиҥэ, ыттаах дьоҥҥо кэлээт даҕаны, ыттарын баайыахтаахтар этэ да, оннук дьаһамматахтар. Ол дьон үчүгэй быһыылаах-таһаалаах бэдэрдьит ыттаахтар эбит. Ол ыт маҥнай биир ыт оҕотун сарылаппыт, онтон иккис баайыллан турар эдэр ыты орулаппыт. Сотору буолаат баайыылаах сытар Хабараан үрдүгэр саба түспүт. Көрүөх бэтэрээ өттүгэр Хабараан ойон туран күөнүнэн түҥнэри охсон, бэдэрдьит ыты анныгар уктан кэбиспит. Ыт тыа баһын сатарытан, ый-хай бөҕө түһэрбит.

Ыт иччитэ: «Сиэтэ», – диэн кыланаат, мас ылан Хабарааҥҥа ыстаммыт. Онуоха Уйбаан саатын хаба тардыбыт уонна: «Ыппын охсуоҥ кэриэтэ миигин кырбаа», – диэбит. Ыт иччитэ Хабарааны охсон иһэн, ыар-нүһэр саҥаттан түөскэ астарбыттыы, тохтуу түспүт. Чиккэ Уйбаан наҕыл, холку бэйэтэ, ытын көмүскэһэн, хаана быһытталанан, сирэйэ-хараҕа тыйыһырбыта сүрдээх үһү. Бары булчуттар мах бэрдэрэн турбуттар, онтон тыҥааһын күүһэ сөллөн, туос амаларыгар түһэн, уоскуйбуттар. Ыт айаҕын саа уоһунан олуйан нэһииччэ араарбыттар. Анараа булчуттар кэри-куру буолан, үүттэрин тохпут оҕолор курдук дойдулаабыттар. Үтүмэн үгүс сыл ааспытын кэннэ Хабараан туһунан «Байанай» сурунаалга бэчээттэммитэ. Үтүө ыт аата умнуллубат эбит.

Бу түбэлтэ өрдөөҕүтэ, ааспыт үйэҕэ буолбута. Дойду сиргэ от үүммэккэ, дьон талыытын талан, илии биригээдэтин тэрийэн, Амма Эбэ уҥуор Хочоҕо оттото ыыппыттар. Көтөр аалынан күпсүйэн кэлэн, оттуур сирдэригэр түһэрбиттэр. Борук-сорукка аһаары аамайдаһа сылдьыбыттар. Арай биир уол көрбүтэ: эргэ гараас кэнниттэн аарыма улахан тайах быган, кинилэри көрөн турар эбит. Отчуттар сааларын үрдүгэр түспүттэр. Хантан, кэтэһэн туруо дуо? Айылҕа оҕото хара тыатыгар элэс гыммыт. Хочо иччитэ тута сөрөөн, кэлээттэрин кытта, маанылаах оҕотун көрдөрбүт. Сарсыҥҥы күнүттэн тыа дьоно барахсаттар күүстээх үлэҕэ туруммуттар. Астара-үөллэрэ татымсыйыыта, тайаҕы бултуурга көҥүл кэлэр.

Икки эр бэрдэ Оппуос уонна Сахаар хараланаары, тайах тоһуйа барбыттар. Хас да түүн ууга тоһуйбуттар да, кыыллара уулуу киирбэтэх. Уолаттар сылбаахы буолбуттар. Айакка, күнү быһа хас да уон сыллаах сэтиэнэҕи эт илиигинэн эллэһэн баран, өл хабаат, борук-сорукка харбыалаһан, көстөөх сиргэ сатыы тайах тоһуйар сыанан-арыынан аҕаабата биллэр. Чахчы кыанар уонна булка баҕалаах дьон буолан сырыттахтара.

Дьэ биир киэһэ, үгэс быһыытынан, кыра ууга тоһуйа кэлэллэр. Уочаратынан маныыллар. Маҥнай Сахаар маныыр, онтон Оппуос уочарата кэлэр. Оппуос эдэригэр лаппа кыанар уонна сылбырҕа, хапсаҕай туттуулаах эр бэрдэ этэ.

Оппуос күнүскү күүстээх үлэттэн сылаарҕаан, күлгэдийэн, көхсө сааллан, утуктаан, тоҥхоҥноон барар. Арай ол олордоҕуна, туох эрэ хара күлүк курдук барыйан, тыаһа-ууһа суох аргыый устан ууга киирэр. Оппуос хараҕын сотто-сотто көрөр. Дьиибэтэ диэн, кыыла төрүт тыаһа суох, күлүк эрэ курдук барыҥныыр, улаатар, кыччыыр. Биһиги киһибит дьиктиргии-дьиктиргии киһитин уһугуннарар. Өр толкуйдуу барбакка, «тайах» дии санаан ытыалаан либиргэтэллэр. Дьэ манна буолар амырыын, киһи куйахата күүрэр дуолан часкыыра. Адьырҕа эрэ буолуо диэбэккэ олорбут дьон, өмүттэ түһэллэр. Иэдээн илэ бэйэтинэн иэнигийэн тиийэн кэлэр. Аар тайҕа муҥур тойоно өлүү-сүтүү аргыстаах идэмэрдээх буулдьаҕа тоҕута-хайыта ыттаран, кини да бэйэлээх буоллар, өмүттэн, мах бэрдэрэр. Онтон икки атахтаах уотунан уһуурар сэптэрэ ытыс таһынар хараҥаҕа эстэн чаҕылыйбыт уотун көрөн, икки хараҕын үүтэ көстүбэт буола кыынньан, иннигэр түбэспити тоҕута-хайыта сынньан, ардай аһыылаах айаҕын аллаччы аппытынан отчуттар диэки түһүнэн кэбиһэр.

Уолаттар ыксаан ботуруоннарын сиргэ мүччү түһэрэ-түһэрэ, сааларыгар нэһииччэ укталлар. Ханна эрэ истибиттэрин санаан, сонос маска сөрүөстэллэр уонна сэрэх хоту ытыалаан батырҕаталлар. Оттон-мастан иҥнэ-иҥнэ, кэннилэринэн тэйэллэр. Ол кэмҥэ тыатааҕы обургу билигин аҕай турбут тииттэригэр ыстанан кэлэн, түөһүнэн сааллан ньилк гынар уонна өстөөҕүн тиит нөҥүө турара буолуо диэн, кууһардыы, дэгиэ тыҥырахтаах сүдү баппаҕайынан охсон хабылыннарар. Хата сыҕарыйбыт буолан, өлөр өлүүттэн быыһаналлар.

Өлөр өстөөхтөрө куотан биэрбит кыһыытыттан-абатыттан, ол тиит хатырыгын часкыйа-часкыйа, маҥан субата кылбайыар диэри, хайыта тыытар. Уол оҕо уйана-хатана биллэр хабыр хапсыһыытыгар уолаттар уолуйан куоппакка, атын маска сөрүөстэн, эмиэ ытыалаан либиргэтэллэр уонна сыҕарыйан биэрэллэр. Кыыллара эмиэ тиити кууһа түһэр. Эмиэ өлөр өстөөхтөрүн халты харбаабыт абатыгар тиит хатырыгын хастыыр. Хаста даҕаны төхтүрүйэн кэннилэрин диэки бараллар, өйдөөн көрбүттэрэ – сүнньүөхтэрэ бүппүт. Дьэ манна буолар ыксал, ыгылыйыы. Хата, кинилэр дьоллоругар адьырҕа биллибэт. Сыгынньах быһахтарын илиилэригэр тутан, оргууй кэннилэринэн хааман, дуолан охсуһуу буолбут сириттэн тэйдэр-тэйэллэр. Оннук айаннаан отууларыгар түүн үөһэ кэлэллэр.

Дьоннорун туруоран, кулуһун оттон, сэрэнэн-сэрбэнэн, бэйэ бодолорун тардынан, олорбутунан хоноллор. Сарсыарда, халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ, хас да буолан ох курдук оҥостон дуолан охсуһуу буолбут сиригэр бараллар. Кугас аарыма адьырҕаны булан ылаллар. Сыныйан көрбүттэрэ, бүтэһик буулдьалара тыын сирин булларбыт эбит.

Дьэ ити курдук тыа сэмэй отчут-масчыт дьоно ыксал кэмҥэ, өлөр-тиллэр алдьархайа тирээбитигэр куттаммакка, бэйэ бодолорун тардынан, хабыр хапсыһыыга үрүҥ тыыннарын өрүһүйдэхтэрэ.

Чурапчы улууһун биир тарбахха баттанар улахан булчутун Сахаарап Сэмэни көрсөн, мүччүргэннээх түбэлтэлэрин кэпсииригэр көрдөстүм. Хата киһим кэтэмэҕэйдээһинэ суох бэл улгумнук кэпсээн барда:

«Биирдэ күһүн дьогдьоот буолан, күн-дьыл туран, Баай Байанай мичик гынан, Нуотара Эбэҕэ син бултуйбуппут. Онон хаар түһүөн иннинэ өтөхпүтүн быспыппыт.

Нуотара Чаччаҕар диэн салаатынан төннөн истибит. Күнүс биир үүтээҥҥэ чэйдээн баран, айаннаары туран атаһым: «Сааҕын чэҥкээйи гынан, көхсүгүн тоҕута сыстаран дьөллүргэ оҥостума, аккар төргүүлэн», – диэбитэ. Ол сүбэтэ идэмэрдээх иэдээни оҥоро сыспыта.

«Барар сирбит ыраах, кырдьык, суол ортотугар туох баар буолуой? Биир эмэ мас көтөрө баар буоллаҕына атаһым дьаһайар ини» дии санаатым. Онон улахан буулдьа саабын ыҥыырга иилэ бырахтым уонна туох да кыһалҕата суох Нуотара Эбэм бииртэн биир кэрэ көстүүтүн дуоһуйа көрө истим. Төбөбөр чардааттан тахсар муҥха хотоҕоһунуу8, араас санаа субуллар.

Быйыл Эбэбит биэрэн бэркэ бултаатыбыт дии саныыбын. Холбобутун сиэгэн эрэ булбатар ханнык, буллаҕына киһи туһаммат гына дьаабылыыр. Наһаа чанчарык, сыптарыйа-сыптарыйа сиир-аһыыр. Эмиэ да абара, эмиэ да күлэ саныыбын. Ыттар ситэн кэллэхтэринэ мүлүкүчүс гынан баран тиэрэ тарас гынар. Оччоҕо ыттар айылҕаларынан билэллэрэ буолуо, үрдүгэр саба түһэн иһэн тохтоон чугурус гыналлар. Оннооҕор бөрө обургуну иһин хайа тэбэр. Бөрө ситэн кэллэҕинэ сиэгэн эмискэ таралыс гынан иттэннэри түһэр уонна кууһан ылар үһү. Бөрө эрэйдээх, кинини ким кууспута баарай, сиэгэн төбөтүн хампы ыстаабакка манньыйан, кыл түгэнэ тохтуу түһэр үһү. Ол кэмҥэ сиэгэн ороспуой икки кэлин атаҕынан бөрөнү тараһатын хайа тэбэр үһү дииллэр. Хас да ыт көмөлөөн баран, сатаан туппакка, куоттаран кэбиһэллэр. Кини эмиэ биһиги курдук айылҕа оҕото. Эмиэ кырыалаах кыһыны хайдах эрэ туоруон наада, онон холбону кыһыны быһа үссэнэр, хаһаас оҥостор. Бөрө курдук уһун атаҕа суох, онон кыһын обургу кинини эмиэ кыпчыйар буоллаҕа.