Сарсыныгар Бүөтүр дьиэлээтэ. Биир ый соҕотоҕун аар тайҕа баһыгар хайалар быыстарыгар хааларбыттан санаарҕаан, санаа эргимтэтэ оҥосто сытан, утуйан хаалбыппын. Ороһуйа5 сытан түүл түһээн түҥкүлүйдүм. Үүтээҥҥэ баар курдукпун. Бүөтүр утары истиэнэҕэ баар оронугар сытарын курдук сытар. Дэлби хабаҕарбыппын, дьиэ таһыгар таҕыстым. Арай көрбүтүм: үүтээним дойдубар, ыалларым Өндөрөйдөөх далларын кэннигэр, баар эбит. Мин наһаа үөрдүм. Дьэ хата дойдубар бултуу сылдьар эбиппин дии санаатым. Ол быыһыгар дойдубар куобах суох, чэ, туох буолуой дии саныыбын.
Ол сытан киһим турбутугар уһугуннум. Тута түүлбүн кэпсээтим. Бүөтүр балайда саҥарбакка дьоһумсуйан сытан баран түүлбүн тойонноон эттэ: «Дьэ, Дьөгүөр, бу дойду эйигин кырыы хараҕынан кынчарыйбатах, атыҥыраабатах, дойдугар сылдьар курдук санан диэбит».
Тото-хана аһаан баран, дьиэ таһыгар тахсан киһибин, аҕатын сайыспыт оҕолуу, икки хайа икки ардыгар саппаҕыран туран атаардым. Бүөтүр куула тыаҕа киирэн көхсө аҕыйахтык көстөн хаалла. Мин түүлбүн саныы-саныы, онтон дуоһуйан үөрэ-көтө, сардаҥалаах сарсыарданы уруйдуу, аламай күн утары туһахтарбын иитэ, сарсыардааҥҥы дьыбары бурҕаҥнатан, алыы диэки хаама турдум.
Киэһэ хараҥарбытын кэннэ туһахтарбын иитэн үлтү сылайан кэлэн, тоҥ турар үүтээн оһоҕун отуннум, куобахпын астаан буһара уурдум, ыйдаҥа сырдыгар оттор маспын аҕала бардым. Ыйдаҥа тунаархай сырдыгар киһи ахтатыттан ыйанар үрдүк дулҕаҕа мэһэйдэтэ-мэһэйдэтэ үстэ кырынным, кэлэ-бара алта биэрэстэни адырҕайдаах6 сиринэн хаамтым. Онтон сарсыҥҥыбар бэлэмнээн, үрэхтэн уу бастым. Тото-хана аһаан оһохпун ыбылы оттон, туох баар кыра да тыаһы-ууһу иһиллии-иһиллии, сиэгиргээн сулустары көрө сыттым.
Аар айылҕа наһаа да кэрэ, улуу да буолар эбит. Адаардаах арҕастаах таас Дьааҥы хайалара хас мөлүйүөн сыл турбуттара буолуой? Икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх төһө да үөрэхтэнэн бэрдимсийбитин, төрөөбүт ийэ айылҕаны аанньа ахтыбакка дьаабыламмытын иһин, бу орто туруу бараан дойдуга кэлэн ааһар ыалдьыт, хонон ааһар хоноһо буоллахпыт. Икки атахтаахтар күн тура-тура таптаабыппытынан айбардаан, ааргытык дьаһанан, бэйэбит олорор мутукпутун кэрдэр сыаллаахпыт-соруктаахпыт.
Иччитэх улуу хайалар быыстарыгар тоҥо сытан анаардахпына, икки атахтаах киһи диэн бу улуу аар айылҕаҕа хаар биир кыырпаҕа эбит. Аламай күн күүскэ тыктын, хахсаат тыал түстүн – сүтэн-симэлийэн хаалаҕын.
Улуу Дьааҥы атыҥырыы көрбөтө. Сиэри-туому тутуһар киһини араҥаччылыыр, бүөбэйдиир эбит. Сорох күн сыыстаран, чараастык таҥнан бардахха халлаан лүҥкүрэн былыты аҕалан хаар түһэрэр, бытарҕан тымныы имийэн, тоҥмуппун аһарар. Үөһэттэн ким эрэ көрө-харайа, харыстыы сылдьарын этим-сииним сэрэйэр. Сымыйа дьэргэлгэни эккирэтэн, доруобуйабын алларыппыт киһини Дьааҥы хайалара эмтээбиттэрэ, ону ааһан суруйар кыдьыкка сыһыарбыттара. Дьааҥыга барыахпар диэри сурук да суруйбат киһи, сурук үлэтинэн куудьуйан7 тиигинээн турдум. Баҕар, сиэри-туому, булт үгэһин, айылҕаны харыстыыр туһунан хайа иччитэ соруйан суруйтараары дьээбэлээбитэ буолуо. Биэс уон сааспар диэри тустар эрэ кыдьыктаах киһини тосту уларыппыта.
Ыалдьан нэһииччэ саллаҥнаан кэлбит киһи, сүүрбэччэ куобаҕы сүгэн, сүүрэ сылдьар буолбутум.
Хайа иччитэ киирэ сылдьыбыт киэһэтигэр, ким-туох киһи кэлбитин көрөн таҕыстаҕа. Онно сөбүлээн атарахсыппакка бэйэ киһитэ, сиэри-туому, булт үгэһин тутуһар, өһүк эбит диэн көрөн-харайан, өйөөн-убаан этэҥҥэ сырытыннаран өлгөмнүк бултатта. Үүтээҥҥэ соҕотоҕун туох эмэ буоллахха ытаа да ыллаа, арбаҕастаах да абырыа суоҕа. Аар тайҕа баһыгар ким кэлэн быыһыай?
Дьэ итинник, айылҕаҕа эмтэнэн Баай Байанай өлгөмнүк бэрсэн, эбиитин суруйар үлэҕэ сыстан, тоҥон-хатан, хатарыллан, этэҥҥэ сылдьан турабын. Эһиилигэр эмиэ амтаһыйан, Дьааҥы Эбэ хотуҥҥа бултаабытым, ол бэйэтэ туспа кэпсээн. Билигини сымыйа дьэргэлгэни эккирэтэрбин тохтотон, доруобуйабын тупсараары, чэбдигирдээри күн аайы тоҥуу хаары тиритэ-хорута кэһэбин.
Лөкөчөөн Күүлэлээҕэр
Биир үтүө саас Лөкөчөөн Күүлэлээҕэр куска бултуу сытабыт. Эбэ быйыл ырбыыламмакка ортотунан сайан, кус күөл ортотугар түһэр. Киэһэ, сарсыарда кус көтөр кэмигэр кыралаан ытабыт. Сандал саас кэлэн, айылҕа уһуктан, киһи эрэ сүргэтэ көтөҕүллүөх курдук. Ханна эрэ от быыһыгар күөх төбөлөөх атыыр көҕөн тыһытыгар бэрдимсийэн кэһиэҕирбит суон куолаһынан маатырҕыыр, чыркымай үөһэнэн эрийэ-буруйа көтөн иһэн чурустуур, сиэдэрэй өҥнөөх мороду бокуойа суох, кимтэн эрэ өрүһүспүттүү, мин аҕайбын диэн уруттуур. Эбэни эргийэ көтөн, моонньоҕоннор дөрүн-дөрүн саҥарсаллар, сотору-сотору хаастар айманан ааһаллар, хара тыаҕа куртуйах үөрүн мунньан охсон кулдьугуруур, ханна эрэ хабдьы бэбээрэр.
Ити барыта, түүнү быһа төһө да тары сиэбит ыт курдук тоҥон бабыгырыы олордоххо, кэрэ иэйии буолан сүрэххэ-быарга сылаанньыйа киирэр. Сааскы айылҕа кэрэ дьүһүйүүтүн истэ олордоххо түүн биллибэккэ ааһар, онно эбии сотору-сотору чыркымайдар обургулар сирэйгин быһа охсо сыһан ааһаллар, ону сыыһа-халты ытан хаалаҕын. Итинник түүнүн кус тоһуйабыт, күнүһүн сири-уоту көрө таарыйа уу кэрийэбит. Баай Байанай кыралаан бэрсэр.
Сороҕор ыалларбыт билсэ кэлээччилэр. Биирдэ, эбиэт саҕана, ыалбыт Куочукка кэллэ. Үгэс быһыытынан чэйдии-чэйдии булт-алт туһунан кэпсэттибит. Ол олорон манныгы сэһэргээтэ:
«Биһиги урут, сопхуос саҕана, күһүн Баппаҕаайы уонна Күҥкүс үрэхтэр холбоһор сирдэригэр Самахха оттообуппут. Ол оттуу сылдьан, харабыт бүтэн, миигин матасыыкылынан бултата ыыттылар. Тыа саҕатыгар тохтоон тэйиччи баар элгээҥҥэ, баҕар туох эмэ суол-иис баара буолуо диэн, көрө бардым. Тоҥ күөс быстыҥа хаампытым кэннэ, арай иннибэр икки таба иһэр. Мин суон бэс кэннигэр саһан хааллым. Кыылларым аа-дьуо чугаһаан баран, сыппын ылан таныыларын тардырҕата-тардырҕата, тула көрөн, сиэгиргээн, олооруҥнаатылар.
Икки уостаах доруоп саабын аргыый ылан, биир улаханын саам сыалыгар киллэрэн баран, чыыбыспын сыыйа тартым. Онуоха саам уот биэрбэккэ чап гына түстэ. Кыылларым сэргэхтэрэ сүрдээх, ойон хааллылар. Иккис уоспунан ыттым да хантан табыахпыный, суох буоллаҕа. Ол туран «бу биир уостаах саанан ханна баран тугу бултаары, адьырҕа суола элбэх, аны киһини былдьыаҕа» дии санаатым, онон өтөхпүн быстым. Борук-сорук буолуута тимир көлөбөр кэллим.
Ыллык устун баран иһэн көрбүтүм: матасыыкылым аттыгар, ыллык кытыытыгар, сыгынах көстөр. «Эс, манна мааҕын күнүс сыгынах суоҕа» дии санаатым. Онтон өйдөөн көрөөт, тыыным кылгаан, тиритэн-хорутан бардым. Хара тыа муҥур тойоно – тыатааҕы, төбөтүн ньылатан, бэйэтэ накыйан, миэхэ саба түһэргэ бэлэм сытар эбит. Санаабар аралдьыйан, көрбөккө, ыкса чугаһаан хаалбыппын. Түөрт сүнньүөх хаалбытын сиэппиттэн хостоон ылан тарбахтарым быыһыгар – ыыраахтарбар кыбыттым. Бэйэм да өйдөөбөккө, биир харыстаах саха быһаҕын тииспэр ытырдым. Эмиэ тоҕо ытырбытым буолла, быһаҕым кыыныгар даҕаны сылдьыан сөбө. Ыксаан, өйүм бааллан, ханнык эрэ быһылааннаах киинэни көрбүппүн үтүгүннэҕим буолуо. Мин диэки кыараҕас сытыы уоттаах хараҕынан кырыктаахтык көрө-көрө аһыыларын килэтэн, суос бэринэн, көхсүн түгэҕэр кигинэйэн ырдьыгынаата. Ол туран адьырҕа миигин ыҥырар дуу, үүрэр дуу курдук, илин атаҕынан салгыны тарыйда. Аар тайҕа улуу дьаалытын кытта киирсэр санаам суох. Эргийэн тумнан бараары санаммыппар кыылым туран кэллэ, часкыйа түһэн баран, аарыма бэһи маҕан субата кылбайыар диэри ньылбы оҕуста.
Миигин кытта күөн былдьаһаары, ааппын ааттаан оҥостон кэлэн, матасыыкылым аттыгар тоһуйа сыппытын, дьэ онно биирдэ өйдөөтүм. Бэйэ бодобун тардынан, эр хааммын ылынан киирсэргэ бэлэм турдум, кыылым суос бэринэн часкыйа түһээт, утары ыстанна. Уолугун үүтүн көрөөт, саабын төлө тардан кэбистим. Кур ботуруон түбэстэ быһыылаах, сүнньүөҕүм тыатааҕы атаҕын анныгар бурҕас гынна, адьырҕа соһуйан куһаҕан аҕайдык саҥа аллайаат, хааһаҕы бырахпыттыы тиэрэ хойуостан, төттөрү сүүрдэ. Онтон өй ылан, уолуйбута ааһан, эргиллэ түстэ да, уун-утары ыстанна. Сарсыҥҥы аламай күнү иккиттэн биирбит көрбөт дьылҕаланна. Булчут өбүгэм хаана тардан, муус холкубар түстүм. Аҥаар атахпар тобуктаан олорон бу утары ойон иһэр хара тыа адьырҕатын көмөгөйүн кыҥаан баран чыыбыспын сыыйа тартым. Саам өс киирбэх, хата эһиннэ. Сүнньүөҕүм тиийэн пүл гына түспүтүн иһиттим, кыылым ньахчас гынна. Тэйиччи ойон тиийэн, кыаҕын былдьатан, ыраас сиргэ сытынан кэбистэ. Ол сытан улам уостан, ньалбыйдар ньалбыйан, хаптайан хаалла, сири кытта сир буолла. Арай төбөтө эрэ биллэр биллибэттик көстөр. Ону көрөн тыатааҕы сатаан саһарын итэҕэйдим. Саабын бэлэм тутан, кыылбын эргийэн матасыыкылбар тиийдим. Отууга тиийэн туохха түбэспиппин кэпсээтим, дьонум һуу-һаа буоллулар. Сарсыныгар убайдарбынаан саа-сэп бэлэмнэнэн тахсыбыппыт: хара тыа амырыын адьырҕата сыппыт сиригэр уһуктубат унньуктаах уһун уутун утуйа сытара. Туох буолан миэхэ таала кырыыланан бэйэтин былдьаппыта буолла.
