Дьэ оннук, ону-маны, буолары-буолбаты саныы истим. Уот кугас анаҕастаах9 аҕыйах хаамыылаах сиргэ, ыарҕа быыһыгар куобах тутан, суолбутун бүөлээн, атахпыт анныгар алдьархай ааҥнаан сытарын хантан билиэхпитий? Суол кытыытыгар, ыарҕа быыһыгар ыттарбыт охсуһан ый-хай бөҕөнү түһэрдилэр. Куобах сэмнэҕин булан былдьаһан эрдэхтэрэ дии санаатым.

Арай доҕоор, тумус кэтэҕиттэн, ыарҕа кэнниттэн умайар уот кугас дьүһүннээх аарыма адьырҕа, үөлэс саҕа айаҕын аппаччы атан, саһарбыт аһыыларын килэтэн, уонча хаамыы сиргэ бу барыс гына түстэ. Биһигини көрөөт, соһуйан хорус гынна уонна суос бэринэн, санаабар халлаан хайдар, сир сиҥнэстэр часкыырын түһэрдэ. Атым дьигис гынаат, куһаҕан аҕайдык хаһыҥыраата, икки кэлин атаҕар туран хололоото. Мин харса суох үүммүнэн айаҕын тартым да, тэһииргээбит дохсун миинэр миҥэ хантан бэриниэй. Уйабар уу киирдэ, ыксал буолла, онтон атым икки инники атаҕынан сиргэ дугунна да, өрө тэбэн бурҕатта. Мин ыҥыыртан арахсан, хоолдьукпун тэлгэммитинэн ириэнэх сиргэ, хата ыарҕа быыһыгар, тас уорҕабынан таралыйдым. Дьөһөгөй оҕолоро барахсаттар куттара көтөн, өлүү айаҕыттан мүччү туттаран, өрө тэбэ-тэбэ, кэлбит суолларынан сүүрэн таҥкычахтыы турдулар. Мин сулбу ыстанан туран көхсүбэр баар саабын харбанан көрбүтүм хантан кэлиэй, суох буоллаҕа, аты кытта ыҥыырга иилиллэн барса турдаҕа. Дьэ онно өйдөөтүм, тыыммын толук уурар алдьархайдаах алҕаһы оҥорбуппун. Кэмсиммитим-кэмириммитим да иһин, аны туох кэлэн абырыай. Хараҕым кырыытынан кылап гына көрбүтүм, киһим саатын сүкпүтүнэн саҥа туран эрэр эбит. Сааны көрөөт син чэпчээн һуу гынным. Арба мааҕын хара улар көтөн күлүбүрээн тахсыбытыгар киһим саатын ыҥыырыттан устан сүктэ этэ дии.

Баҕар, ол хара уларынан сирэйдээн аар тайҕа иччилэрэ биһигини өлөр өлүү айаҕыттан мүччү тардан таһаарбыттара буолуо. Адьырҕа куобах уҥуоҕун минньигэстик хачыр-хучур ыстыы сыттаҕына, өмүрдэн соһуппут өстөөхтөрүн өһүөннээх хараҕынан дьиэгэниччи көрдө, бэлэммит суоҕун тута өйдөөтө. Турар түгэн биэрбэккэ, саба баттыы охсоору ойдо. Эмискэ Суолдьут барахсан сирилээн кэллэ да, мин үрүҥ тыыммын өрүһүйээри, өлөр өлүү айаҕын бүөлүү турунан кэбистэ.

Өлүү айаҕын нэтээгэнэн бүөлээбит диэбиккэ дылы, адьырҕа обургу кыра ыт оҕотун эрэйдээҕи ааһан иһэн хайа дайбыыр буоллаҕа. Эрэллээх доҕорум үрүҥ тыыным өллөйө буолан, олоҕун толук уурарга бэлэм тураахтаата. Адьырҕа Суолдьуту мэһэйдэтэн, иннибэр икки-үс хаамыы сиргэ хорус гынна. Ол кэмҥэ улахан ытым Булчутум ойон кэллэ да, биир-биэс тыла суох арҕаһыгар сүктэрдэ. Адьырҕа соһуйан охсон көрдө да, дэгиэ тыҥырахтаах баппаҕайа кулгааҕын кэннигэр тиийбэтэ. Булчутум барахсан адьырҕа кулгааҕын көмүллээн10 барда. Манна буолла дуолан охсуһуу, ааттаах араллаан. Тыатааҕы ардай аһыытынан хаба сатыыр, дэгиэ тыҥырахтаах баппаҕайынан охсор да, Булчут таптаран бэрт. Ытым дьыпсаатыттан, уоҕуттан-уоруттан сөҕөн, чыпчылыйыах түгэнэ көрөн тура түстүм. Ол кэмҥэ киһим ыта кэллэ да, тыатааҕы борбуйугар хатанна. Ону көрөн, кыра ытым Суолдьуту үтүгүннэ.

Тыатааҕы охсор кэмигэр биир ыт аһаран биэрэр, ол кэмҥэ атына борбуйугар хатанар. Сүбэлэспит курдук утуу-субуу борбуйдаһаллар. Ити кэмҥэ ытарга сөп буолла диэбиттии, Булчут адьырҕа арҕаһыттан ойон түстэ. Эмискэ саа тыаһа сатараата, ону кытта даҕаспытынан адьырҕа соһуйан тиэрэ баран түстэ. Онтон туран, үрэххэ киирэн хааһаҕы бырахпыттыы ойон бурҕата турда. Инчэҕэй сиртэн тэбинэн, иһэҕэ кэнниттэн ыһылла истэ. Ыттар тилэх баттаһан, саппай уобустулар.

Биһиги буолар буолтун кэннэ дьэ өйдөнөн уу испит сылгы курдук уҥуохпут халыр босхо баран, сүһүөхпүт уйбакка, сиргэ лах гына олордубут. Уоскуйан табахтаан сыыйдыбыт. Ол олорон кыл түгэнэ буолбут хабыр хапсыһыыны эргитэ санаатыбыт. Сап саҕаттан салҕанан, ситии саҕаттан ситимнэһэн, айыыларбыт аргыстаһан, иэйэхситтэрбит эҥээрдэһэн тыыннаах орпут үөрүүбүт өрөгөйө хам кууста. Онтон Баай Байанай утары ууммут боччумнаах булдун мүччү туппут хомолтобут курус тыына солбуйда. Үрэххэ аргыый киирэн кыылбыт дэгиэ тыҥырахтаах атаҕынан батарыта үктээн, ойбут олугун көрбүтүм уоннуу ыллар хардыы этэ.

Булчуту, эр-бэрдин, сардаҥалаах сарсыҥҥыга адьырҕа ардай аһыыта дуу, булт үлүскэн үөрүүтэ дуу, сииккэ сиэлэн, хаарга хааман мэлийии курус тыына дуу күүтэрин, инникини тымтыктанан көрбүт суох.

Талба-талыы хонуулаах Таатта Эбэ хонуутун устун булчут хайыһарын аргыыйдык сыр-сыр тэбэн истэ. Билигин тымныы кыһын оройо үгэннээн турар кэмэ, хонуу-сыһыы маҥан суорҕанын саптан сытар.

Эдэр киһи бултаабыта хаһыс да сыла, онон булт кистэлэҥин билиэн-көрүөн баҕарара сүрдээх. Кини андаатарга ииппит тууларын көрөн баран дьиэлээн иһэр. Бүгүн да Байанайа мичик гынна, онон өттүк харалаах, илии тутуурдаах. Хайыһара улгумнук иннин диэки дьулуруйар, салгын ырааһа, чэбдигэ сүрдээх.

Күөлтэн тахсан сыһыыга киириитэ эмискэ куочай кугас солоҥдо суолугар кэтиллэ түстэ. Субу барбыт суола мэктиэтигэр буруолуу сытар. Булчут үөрэн сэгэс гынна, бэргэһэтин сөмүйэтинэн өрө ааста уонна сонордоото. Солоҥдо тэҥ-тэҥник лэбиргэччи ойон, күөл диэки барбыт. Булчут күөлгэ киирэн суоллаабыта – кыыла күөл мууһугар тиийэн, андаатар оҥостубут бугулугар киирбит.

Булчут өр толкуйдуу барбакка, үөрүйэхтик туттан, солоҥдо киирбит суолугар тимир чааркааны ииттэ уонна тугу эрэ алҕаан ботугураата. Бука, Байанайыттан көрдөстөҕө буолуо.

Нэдиэлэ буолан баран булчут ааһан иһэн солоҥдотун суолун хайбыта – тахсыбатах. Онтон эмиэ кэлэн көрбүтэ – суол суох. Тоҕо баччааҥҥа дылы тахсыбат баҕайытай диэн дьиктиргии санаата.

Кэмниэ кэнэҕэс, булчут кэтэһэн кэлтэгэй буолтун кэннэ, солоҥдото дьэ тахсар. Булчут ый аҥаарыттан ордук кэмҥэ, солоҥдо бугул иһигэр туох айылаах өр буолла диэн дьиктиргии санаата. Эдэр киһи билиэх-көрүөх баҕата баһыйан, сүгэһэриттэн кыра чохороонун ылан андаатар бугулун үөһээ өттүн суоран ылла. Булчут балайда ырыҥалаан барытын өйдөөтө уонна солоҥдо өйүн сөҕөн баһын быһа илгиһиннэ. Онтуката маннык буолбут.

Куочай кугас өҥнөөх аарыма атыыр солоҥдо бэрийэр бэрдэ бугул уйа иһигэр киирэн, андаатар тахсар ойбонугар кэтэһэн сыппыт. Сытар сиригэр кураанах оту таһан тэллэх оҥостубут. Тыын ыла ойбоҥҥо быкпыт андаатардары өмүтүннэрэн, сүнньүлэрин хадьыйар эбит. Дьиҥинэн, андаатар ыраас сиргэ мээнэ туран биэрбэтэ буолуо. Бугул иһигэр туспа хос оҥостубут, онно илдьэн сиир эбит. Ол хоһугар элбэх андаатар тыҥыраҕа ордон сытар, атын уҥуохтара көстүбэт, бука кистиирэ дуу, сиирэ дуу буолуо.

Солоҥдо чэнчис, ыраас муҥутаан өссө биир хос оҥостон көҕүрэттэр эбит. Онон утуйар, аһыыр, көҕүрэттэр сирдэрэ эмиэ туһунан. Быһатын эттэххэ, солоҥдо андаатар бугул уйатын иһигэр толору хааччыллыылаах дьиэ оҥостубут.

Биһиги аахайбакка ааһар кыылларбыт, үөннэрбит-көйүүрдэрбит бары тус-туһунан олохтоохтор, бэрт дьиктилэр. Бары күн сырдыгын былдьаһан, олох иһин охсуһаллар. Арай икки эрэ атахтаах тосту-туора быһыыланан, көрбүтүн имири эһэр адьынаттаах. Сахаларга «олорор мутуккун кэрдимэ» диэн бэрт мындыр өс хоһооно баар. Өбүгэлэрбит сыыһа эппэтэх дьон буолуо.

Харытыанап Ньукулай – эбэбитин кытта бииргэ төрөөбүт киһи уола. Ньукулай аҕата Аргылла бэрт элбэх кэпсээннээх-ипсээннээх икки хараҕа суох оҕонньор этэ. Аргылла оҕонньор эдьиийигэр – биһиги эбэбитигэр кэлэн хоноон-өрөөн, ыалдьыттаан барара. Онно Сэһэн Боло кинигэтигэр киирбит былыргы үһүйээннэри кэпсиирэ. Кыһыҥҥы уһун киэһэлэргэ Аргылла оҕонньор куобах тириитин имитэ олорон Абааһы Даҕыр, Саһыл Мөндүүкээн тустарынан кэпсиирэ. Аргылла эдэр сааһыгар уһана сылдьан хараҕын дэҥнээбит, ол эрээри аҕыс оҕотун иитэн атахтарыгар туруорбут. Оҕолоро билигин Таатта улууһугар сис ыаллар, онтон биирдэрэ – Ньукулай. Кини биирдэ миигин көрсөн аҕам туһунан кэпсээбитэ. Онон, күндү ааҕааччы, ол кэпсээни истиэххэйиҥ.

«Мин оскуоланы бүтэрбит сылбар, күһүн балаҕан ыйыгар, эн аҕаҕар бултуу тиийбитим. Моойтоон диэн саастаах эриэн ыттаахпын. Убайым Дьөгүөссэ наһаа аймаҕымсах, үтүө киһи этэ. Өйүө-тайаа бэлэмнэнэн, ох курдук оҥостон, биир үтүө күн Хопто үрэҕэр бултуу таҕыстыбыт.