Czwarta koncepcja zostala stworzona przez dwóch strukturalistów (co samo w sobie wystarczylo aby si? liczyč frond^) Wjaczeslawa Iwanowa i Wladimira Toporowa. Wyszli oni od ustalenia slowiaňskich imion bogów a nast?pnie zestawili je z imionami, nazwami i indoeuropejskimi mitami. Kolejným krokiem byla rekonstrukcja rozwini?tej mitologii wywodz^cej si? z ogólno- indoeuropejskiej («Mit Podstawowy», walka Pioruna z Wolosem — Welesem, itd.). Metody, którymi si? oni postugiwali w znacznej mierze pochodzify od Lévi-Straussa, uniožliwify one bardzo swobodne ustalenie zwi^zków, co doprowadzilo do bogatej rekonstrukcji, która byla jednak malo wiarygodna. Nie ma prostých dowodów na istnienie walki pomi?dzy Wolosem a Piorunem, ba Wolos, w odróžnieniu od Welesa, jest najprawdopodobniej nowym bogiem, powstalym z transformacji chrzešcijaňskiego šw. Blažej a — bulg. Wlasa.

Ješli chodzi o koncepcj? Rybakowa, to ze wzgl?du na jej znacznq. popularnosč w kr?gach zarówno naukowych jak i (daleko wi?cej) poza- naukowych, zajmuje ona znaczne miejsce w mej ksi^žce. Analizuj? žródla, którymi (poza w^skim kr?giem swojej specjalizacji) nieprofesjonalnie poshigiwat si? Rybakow, jego metody (nieprawdopodobnie przestarzale, wr?cz prymitywne) oraz wnioski (które s^ pochopné, wr?cz anegdotyczne). Jednak nie zamierzam podwažač jego talentu, pot?gi i entuzjazmu.

Istotne jest to, že jego twory stali si? punktem wyjšcia dla neopoganstwa, które w latach siedemdziesi^tych powstalo wsród nowych ruchów religijnych. Ruch ten, wywotany nacjonalizmem zrodzonym z kryzysu prawoslawia, ignorowal realne dane dotycz^ce dawnych kultur i obrz?dów pogaňskich, i rozpocz^t tworzenie nowych kultów i obrz?dów, które po cz?sci s^ zapožyczone z indyjskiej i germaňskiej praktyki kultowej. Čelem ich jest propagowanie barbarzynskiej ideologii pierwotnej, charaktery zuj ^cej si? nienawišci^ do obcoplemieňców, wladczošci^, izolacjonizmem i solidarnošci^ nacjonalistycznq.. Wspólczesne hasla ekologiczne (szacunek do przyrody) tworz^ u nich jedynie pozór wyrzeczenia si? pryncypiów i norm cywilizacji.

Analiza rzeczywišcie historychnych wschodnioslowianskich kultów i mitologii zdaje si? byč przydatnq. wspólczešnie równiež dlatego, že pozwala spojrzeč na ruch neopogaňski w swietle reálných faktów.

Do rekonstrukcji poganstwa wchodnioslowianskiego wykorzystano w tej ksi^žce nowy rodzaj žródei, jakim jest folklor wajnachski (czeczeno-inguszecki). W folklorze tym istnieje postač o imieniu Piťon, która jest bardzo bliska slowiaňskiemu Piorunowi (ros. Perunowi). Folklorysci twierdz^, že jego imi? wywodzi si? od przetworzonego slowa «faraón». Jednak analiza funkcji, w jakich wyst?puje ta postač w przekazach foklorystycznych, klóci si? z Ц. interpretacj^: Piťon wst?puje bowiem na niebiosa, grzmi, polewa deszczem. Oznacza to, že jest bliski gromowladcy. W jaki sposób postač ta stala si? elementem folkloru wajnachskiego? Kiedy Rosjanie przybyli na Kaukaz w okresie ostatních kilkuset lat, byli juž wyznawcami prawoslawia a postač Pioruna nie istniala w ich mitologii.

Okazalo si?, že w VII wieku po Chrystusie arabski dowódca Merwan II na czele armii wkroczyl z pohidnia na Pólnocny Kaukaz, nast?pnie zas w gl^b Kaganatu Chazarskiego oraz na tereny zamieszkale przez Slowian (doszedl do «rzeki Sakalibów»). Wzi^l on wówczas do niewoli 20 tys. ludzi, których uprowadzil ze sob^. i osiedlil w Kachetii na terenie Pólnocnego Kaukazu w s^siedztwie Czeczenii. To za spraw^tych niewolników mity o Piorunie mogty przedostač si? do Wajnachów. W konfrontacji z ich mitologii utratily pierwotny walor šwi?tošci i zeszly do rangi folkloru. Тут sposobem opowiesci o Piorunie (dotycz^ce poleceň nakazuj ^cych kobietom licie wody z beczek, zwi^zków z chlebem i mlýnem, pieczy nad starými i dziečmi, etc.), które spotyka si? w przekazach etnografícznych wschodniej Slowiaňszczyzny (podania, bajki), okazaly si? niezwykle przydatne dla rekonstrukcji mitów slowiaňskich. W tym celu konieczna okazala si? analiza zwi^zanych z nim bajek Rosyjskich.

Koncepcja Rybakowa wyklucza možliwosč zapožyczenia imienia Piorun od Slowian. Jego zdaniem, najwyžszym bogiem Slowian byl Ród, Piorun zas mial byč jedynie bogiem družyny ksi^ž?cej, wprowadzonym przez ksi?cia Wlodzimierza. Temu sprzeczy jednak obecnosč Pioruna u wszystkich ludów slowiaňskich. Co wi?cej, bóg Ród w ogóle nie istnial u Slowian—jest to nieprawdziwa konstrukcja dawnych Rosyjskich autorów, spowodowana bl?dnym odczytaniem greckich tekstów chrzescijanskich. Bizantyjczycy zwali horoskopy «genealogiami» (to znaczy doslownie rodoslowiem, nauk^ o rodzie). Thimacze bl?dnie utožsamiali takie rozumienie losu l^czonego z narodzeniem czlowieka z postačil Roda. St^d tež pochodzi jego postulowany zwi^zek z Róženicami — pannami losu.

Piorun byl nie tylko najwažniejszym bogiem u Slowian Wschodnich, možliwe jest, že przez krótki czas byl ich jednym bogiem. Jak zauwažyl Lowmianski, istniejq. dowody na to, že inne bogowie w panteonie Wlodzimierza sq. tam dodáni przez chrzešcijaňskiego redaktora. Innymi slowy, pierwsza reforma religijna Wlodzimierza miala na celu nadanie pogaňstwu charakteru religii monoteistycznej. Zabytki archeologiczne, przywolywane na potwierdzenie istnienia szešciu bogów w panteonie Wlodzimierza, nie s^ wiarygodne. Szczególowa analiza zamieszczona w niniejszej ksi^žce та pokazač, že prawie wszystkie swi^tynie poganskie przypisywane wschodnim Slowianom (dwie w Kijowie i po jednej w Nowogrodzie i Pskowie) s^bardzo w^tpliwe. Cz?sč z nich z calq. pewnošci^ nie jest pozostalošciq. architektury sakralnej, inne zas sq. pozostalošciami obrz^dku pogrzebowego.

Na potwierdzenie swego systému bogów z Rodem na czele, Rybakow odwofywal si? do pos^gu ze Zbrucza — czworograniastej stelli z wyobraženiami antropomorfícznymi. Szczególowa analiza tego zabytku wskazuje, že przedsta- wiane tam postacie nie mogq. byč uznané za wyobraženie Roda czy bogów z panteonu Wlodzimierza, a calego zas pos^gu nie možná uznac za typowy wytwór wschodnioslowiaňski. Bior^c pod uwag? czas jego powstania jest on póžniejszy aniželi wschodnioslowiaňskie pogaňstwo. Ze wzgl?du na jego ikonografie, pos^g ze Zbrucza nálezy l^czyč ze Slowianszczyzn^Zachodniq. w pol^czeniu z wplywami koczowników. Podobné pos^gi spotyka si? na tym obszarze (Naddniestrze) dosyč cz?sto. Przekazy historyczne zas pošwiadczaj^ tam obecnosč plemion zachodnioslowiaňskich, którym przez dhigi czas udawalo si? unikač chrystianizacji (w szczególnosci L?dzianie).

L^czenie postačí Pioruna z funkcj 3. gromowladcy bylo rezultatem procesu zapoez^tkowanego jeszcze na etapie wspólnoty indoeuropejskiej i konty- nuowanego w okresie póžniejszym. Jego wezesnymi cechami byla pot?ga i wojowniczošč sk^d bierze si? jego zwi^zek z d?bem, toporem i strzalami. Z uwagi na oddziaiywanie na urodzaj i plodnošč pojawiajq. si? nast?pnie erotyezne elementy kultu Pioruna. Uznanie czwartku za dzieň Pioruna nasupilo juž pod wplywem kalendarza chrzešcijanskiego. Taki obraz Pioruna zrekonstruowany z mitów ukazal si? w folklorze wajnachskim.

Przyjrzyjmy si? obecnie tresciom folkloru wajnachskiego w kontekscie naszej wiedzy o etnografii i folklorze wschodniej Slowiaňszczyzny.

Wajnachskie przekazy dotycz^ce kobiet, które posyla Piorun do nieba aby lač stamt^d wod? imituje deszcz, sq. zapewne echem slowiaňskich opowiadaň o wiedžmach i czarownicach — «stworzycielkach pogody», czy jak je okreslajq. Niemcy «wiedžmach blyskawicy» (Blitzhexen). Na Ukrainie wierzono, že wiedžmy mogq. krašč deszcz z nieba i trzymač go w cebrach. Z zbiorze Afanasjewa znajdujemy przekazy o tym, že wiedžmy latajq. do nieba wož^c tam beezki (zupelnie jak w czeczenskich przekazach dotycz^cych kobiet Pirlona), których wybuch powoduje nawalnic?. W Rosji zachowal si? zwyczaj rozbijania beezek w celu wywolania deszczu.

Jakie pocz^tkowo tresti zawieralo rozbijanie beezek? W bajkach rosyjskich do beezek zamyka si? niezwyczajne dzieci, takie jak bližni?ta czy domniemane dzieci duchów. S3, one nast?pnie wpuszczane do wody a owe cudowne dzieci rozbijajq. jq. wychodz^c na wolnosč, gdzie ezeka ich wspaniala przyszlošč. Ten motyw byl powszechnie wykorzystywany w žyciorysach uzurpatorów, aby przywi^zač ich do dynastii carskiej (np. Sargon, Perseusz i inni). U podstaw tych motywów z bajek lezy reálny zwyczaj zwany «próbq. wiedžmy» polegaj^cy na próbie jej utopienia. Wierzono, že potwierdzeniem wiedžmarstwa b?dzie jej przežycie. Obecnosč «božych dzieci» w tych opowiešci doprowadzila zapewne do zast^pienia utopienia przez wyp?dzenia do wody czy splaw. Ten ostatni zwyczaj jest analogiczny do splawiania swi?tych przedmiotów, które utracily swq. wartosč užytkow^ (np. przestarzale ikony, itp.). Pot?pione lub wygnane do wody kobiety, które zachowaly atrybuty bóstwa, staly si? rusalkami.