— Гардынг, што гэта? Што адбываецца?

— Ты маеш на ўвазе ўсё гэта?

Макмэрфі кіўнуў.

Гардынг пакруціў галавой.

— Ня думаю, што магу тут даць адказ. Ясна, я мог бы даць тлумачэньні паводле Фройда з прыгожымі складанымі словамі і ў нейкім сэнсе меў бы рацыю. Але ж ты хочаш ведаць прычыны прычынаў, а я не магу табе іх назваць. Прынамсі для астатніх. Для сябе? Віна. Сорам. Страх. Самапрыніжэньне. Я адкрыў для сябе ў раньнім узросьце, што я... відаць, скажам зь літасьці... «іншы»? Гэта лепшае, больш агульнае слова, чым тое, другое. Я практыкаваў некаторыя рэчы, якія нашае грамадзтва лічыць ганебнымі. І я захварэў. Не ад саміх гэтых рэчаў, ня думаю: проста было адчуваньне, што велічэзны, страшны палец грамадзтва паказвае на мяне — і магутны голас мільёнаў скандуе: «Ганьба. Ганьба. Ганьба». Такім чынам грамадзтва абыходзіцца зь «іншымі».

— Я іншы, — сказаў Макмэрфі. — Чаму нечага падобнага ня сталася са мной? Людзі мяне дапякалі за сёе ці тое ўвесь час, што я памятаю, але я не ад гэтага... але я ад гэтага не звар’яцеў.

— Так, маеш рацыю. Ты не ад гэтага звар’яцеў. Я ж не казаў, што мая прычына адзіная. Хоць я і думаў некалі, шмат гадоў таму, калі быў яшчэ танкашыім юнцом, што асуджэньне з боку грамадзтва — гэта адзіная сіла, якая цягне чалавека па дарозе да вар’яцтва, але ты прымусіў мяне перагледзець сваю тэорыю. Ёсьць яшчэ нешта, што цягне людзей, моцных людзей, такіх як ты, мой дружа, па гэтай дарозе.

— Во як? Ня тое каб я прызнаваў, што я на гэнай дарозе, але што гэта за «яшчэ нешта»?

— Гэта мы. — Гардынг правёў рукой вакол сябе далікатнае белае кола і паўтарыў: — Мы.

Макмэрфі няўпэўнена сказаў: «Лухта», — пасьміхнуўся і ўстаў, падняўшы і дзяўчыну на ногі. Ён прымружыўся, гледзячы на гадзіньнік у паўзмроку.

— Ужо амаль пяць. Трэба крыху драмануць перад вялікімі ўцёкамі. Дзённая зьмена прыйдзе яшчэ празь дзьве гадзіны; хай там Білі з Кэндзі яшчэ крыху пабавяцца. Я адчалю недзе ў шэсьць. Сэндзі, сонейка, можа гадзінка ў нас крыху пра­цьверазіць, як думаеш? Нам заўтра далёка ехаць — ці ў Канаду, ці ў Мэксыку, ці яшчэ куды.

Мы з Тэрклам і Гардынгам таксама падняліся. Ногі ва ўсіх па-ранейшаму запляталіся, усе былі яшчэ п’яныя, але на выпіўку ўжо наслаілася лагоднае, сумнаватае пачуцьце. Тэркл паабяцаў, што раскатурхае Макмэрфі і дзяўчыну праз гадзінку.

— Пабудзі і мяне таксама, — папрасіў Гардынг. — Хачу стаць каля вакна са срэбнай куляй у руцэ і спытацца: «Хто быў гэты чалавек у масцы?» — калі ты ад’едзеш...

— У сраку гэта ўсё. Вы, хлопцы, ідзіце абодва спаць, я ўжо духу вашага не хачу зноў бачыць. Ясна?

Гардынг кіўнуў і пасьміхнуўся, але нічога не адказаў. Макмэрфі працягнуў руку, і Гардынг яе паціснуў. Тады Макмэрфі нахі­ліўся назад, як каўбой, які, хістаючыся, выходзіць з салуну, і падміргнуў.

— Цяпер ты зноўку можаш быць бацькам-атаманам, братка, калі Вялікі Мак табе ўжо ня будзе замінаць.

Ён павярнуўся да мяне і нахмурыўся:

— Ня ведаю, кім можаш быць ты, Правадыр. Табе яшчэ трэба пашукаць свайго. Мо атрымаеш якую ролю ліхадзея ў баях бяз правілаў па тэлеку... Ну, беражы сябе.

Я паціснуў яму руку, і мы ўсе пайшлі ў палату. Макмэрфі сказаў Тэрклу парваць пару прасьцінаў і выбраць улюбёныя вузлы, якімі той хоча быць зьвязаным. Тэркл паабяцаў, што ўсё зробіць. Я залез у ложак у шарым сьвятле і пачуў, як кладуцца Макмэрфі зь дзяўчынай. Я адчуваў здранцьвеньне і цеплыню. Я чуў, як містэр Тэркл адчыніў дзьверы ў кастэлянцкі пакой у калідоры, цяжка, доўга і гучна ўздыхнуў, адрыгнуўшы, і зачыніў дзьверы за сабой. Мае вочы ўжо прызвычаіліся да цемры, і я бачыў, як Макмэрфі і дзяўчына прытуліліся адно аднаму да плячэй, шукаючы ўтульную позу, хутчэй як двое стомленых малых дзяцей, чым як дарослыя мужчына і жанчына, якія разам у ложку, каб кахацца.

І якраз такімі іх знайшлі чорныя, калі зайшлі ўлучыць сьвятло ў палаце а палове на сёмую.

Я шмат разважаў над тым, што здарылася потым, і схіліўся да думкі, што гэта павінна было адбыцца і адбылося б так ці інакш, раней ці пазьней, нават калі б містэр Тэркл выпусьціў Макмэрфі і дзяўчат з аддзяленьня, як яны плянавалі. Вялікая Сястра неяк бы высьветліла, што здарылася, можа, проста па выразе твару Білі, і яна б зрабіла тое, што зрабіла, незалежна ад таго, быў бы Макмэрфі побач ці не. І Білі таксама зрабіў бы тое, што зрабіў, а Макмэрфі пачуў бы пра гэта і вярнуўся б.

Мусіў бы вярнуцца, бо ня мог бы ён сабе дазволіць сядзець недзе далёка ад шпіталю, гуляць у покер у Карсан-Сіці, ці ў Рына, ці яшчэ недзе і пакінуць апошні ход у гульні за Вялікай Сястрой, гэтаксама як ня мог бы такога дазволіць проста ў сябе пад носам. Ён быццам падпісаўся на ўсю гульню, і ніяк нельга было парушыць кантракту.

Як толькі мы пачалі вылазіць з ложкаў і хадзіць па аддзяленьні, гісторыя пра тое, што адбылося ўначы, стала шырыцца, нібы лясны пажар шэптаў. «Яны прывялі каго? — пыталіся тыя, хто ня быў у курсе. — Курву? Сюды? Госпадзе». Ня толькі курву прывялі, казалі ім іншыя, але і п’янку тут наладзілі не абы-якую. Макмэрфі хацеў тую курву вывесьці да прыходу ранішняй зьмены, але праспаў. «Ды што ты тут чаўпеш, што за брахня?» Не брахня. Кожнае слова — чыстая праўда. Я сам пры гэтым быў.

Тыя, хто прысутнічаў пры начных падзеях, пачалі расказваць пра гэта зь ціхім гонарам і зьдзіўленьнем, як расказваюць нешта відавочцы прарыву дамбы ці вялікага пажару ў гатэлі — вельмі ўрачыста і пачціва, бо ахвяраў яшчэ не падлічылі — але чым даўжэй яны расказвалі, тым менш урачыстымі рабіліся. Штораз, калі Вялікая Сястра і ейныя мітусьлівыя чорныя знаходзілі нешта новае — напрыклад, пустую бутэльку з-пад мікстуры ад кашлю ці шэраг вазкоў, запаркаваных у канцы калідору, як пустыя машынкі на каруселі, — яшчэ адзін кавалак ночы раптоўна і ярка вяртаўся да нас: пра яго трэба было расказаць тым, хто пры гэтым не прысутнічаў, а тыя, хто прысутнічаў, зноў смакавалі падрабязнасьці. Чорныя сагналі ўсіх у дзённы пакой; хронікі і вострыя таўкліся разам, узбуджаныя і разгубленыя. Два старыя кабачкі сядзелі, уціснутыя ў свае матрацы, і ляпалі вачыма ды дзяснамі. Усе былі яшчэ ў піжамах, акрамя Макмэрфі і дзяўчыны; яна была цалкам адзетая, толькі без абутку і нэйлёнавых панчох, якія цяпер віселі ў яе на плячы, а ён быў у чорных майтках зь белымі кітамі. Яны разам сядзелі на канапе і трымаліся за рукі. Дзяўчына зноўку задрамала, і Макмэрфі прыхіліўся да яе з задаволенай і соннай усьмешкай.

Наша ўрачыстая трывога міжволі зьмянялася радасьцю і весялосьцю. Калі мэдсястра ўбачыла кучу пігулак, якія Гардынг высыпаў на Сэфэлта зь дзяўчынай, мы ўжо саплі і чмыхалі, каб утрымацца ад сьмеху, а калі ў кастэлянцкім пакоі знайшлі містэра Тэркла і выцягнулі яго, закручанага ў сотню мэтраў рваных прасьцінаў, а ён лыпаў вачыма і стагнаў, як мумія з пахмельля, мы зайшліся рогатам. Вялікая Сястра сустрэла наш добры настрой нават бязь сьледу сваёй акуратнай прыклеенай усьмешачкі; кожны наш сьмяшок нібы ўпіхвалі ёй у горла, пакуль урэшце не здалося, што кожную хвіліну яна можа лопнуць, як перапоўнены мачавік.

Макмэрфі зьвесіў голую нагу з канапы, нацягнуў кепку, каб сьвятло ня рэзала яму пачырванелых вачэй, і час ад часу высоўваў язык, які нібыта ў смалу запэцкаўся ад той мікстуры. Ён выглядаў хворым і жахліва стомленым, і ўсё прыціскаў далоні да скроняў ды пазяхаў, але як бы кепска яму ні было, ён усё яшчэ трымаў усьмешку і пару разоў нават засьмяяўся зь некаторых рэчаў, якія знаходзіла мэдсястра.

Калі яна пайшла тэлефанаваць у галоўны будынак, каб паведаміць пра звальненьне містэра Тэркла, той скарыстаўся магчымасьцю адамкнуць сетку на вакне, разам зь дзяўчынай, Сэндзі, памахаў нам усім на разьвітаньне і подскакам пабег па двары, спатыкаючыся і коўзаючыся на вільготнай, залітай сонцам траве.

— Ён не замкнуў за сабой, — зьвярнуўся Гардынг да Макмэрфі. — Давай. Давай бяжы за імі.

Макмэрфі цяжка ўздыхнуў і расплюшчыў адно вока, счырванелае, як яйка ў інкубатары.