Ити курдук эмиэ биир сэмэй, олох очурун-чочурун, ыар охсуутун эрдээхтик тулуйбут, олоҕун салҕыыр, удьуорун тэнитэр эрэллээх бигэ суолун сөпкө быһаарыммыт саха мындыр дьахтара Борускуо барахсан, тус бэйэтин олоҕун уонна дьолун-соргутун оҕотун инники кэскилин туһугар сиэртибэлээбит, дьон сиитин-сэмэтин барытын тулуйбут Боскуойа эрэйдээх икки илиитин быар куустан кыһыл таҥас сабыылаах хоруоп иһигэр иһийэн сытара. Кини туораттан да буоллар: Ийэ, Хотун, Эбэ буолар толору дьолу сирдээҕи олоҕор билбит, аны кимиэхэ да ону кистиирэ суоҕуттан быыһаммыт киһи сиэринэн уһун уутугар утуйан уоскуйбут, чахчы да сынньаммыт көрүҥнээҕэ.
Биир хардыы…
Киһи санаата аттаах-оҕустаах буолбатах.
Сааскы халлаан сарсыарда суһуктуйа сырдаан эрдэҕинэ, түөрт квартиралаах эргэ уопсай дьиэттэн биир нүксүччү туттубут уһун синньигэс иҥиир сула киһи уҥа илиитин тэлэгириэйкэтин иһигэр укпутунан тахсан кэллэ. Бу киһи уота өспүт хараҕар санаата улаханнык түспүтэ, сырдаан эрэр саҕах диэки сайыспыттыы хайыспытыгар, борук-сорукка чуолкайдык көстөн ааста. Күүлэтин айаҕар соҥуоран турда уонна бүтэһиктээх быһаарыныы ылыммыт киһи сиэринэн хас хардыытын ыараханнык үктэнэн хаһан эрэ бэйэтэ бэркэ кыһананмүһэнэн туппут, аан хоһугар сыгынньахтанар миэстэлээх уонна суунар хостоох дьоһуннаах дууһугар сулбу соҕустук тиийдэ. Арай душ таһыгар бааллан турар тайахсыт ыта Бэчээт тойоно туох санаалаах кэлбитин билбэккэ иччитигэр эйэргээн ыйылыы-ыйылыы бэркэ үөрдэ-көттө. Аанын тутааҕын тутан балай эмэ саараҥнаабыттыы тура түстэ уонна аанын сэниэлээхтик арыйаат, сүр сылбырҕатык иһирдьэ дьылыс гынна…
Ыстапаан душ иһигэр киирэн аанын хатанан баран, аттыгар баар ыскамыайкаҕа «лах» гына олоро биэрдэ. Ыйы быһа иһин түгэҕин туһунан аалар амырыын ыарыытын тулуйа сатаан сымыһаҕын хам ытырда. Ыарыыта арыый да мүлүрүйбүтүн кэннэ, дириҥник өрө уһуутаан тыын ылла. Мырдыччы туттубут сирэйэ сыыйа сымнаата. Ити аата ыарыытын тииһигэ киирэн хам ылан ыксатан баран, онуоха-маныаха диэри ыыппыт дьүһүнэ. Сыл буолла ити дьикти ыарыы булбута. Былырыын баччаҕа доҕотторун кытары тыаҕа мастаан киирбитин кэннэ ити курдук эмискэ ыалдьыбыта.
Ити иннинэ өссө күһүн кыттыгас дьонунаан лесхозтан балай да тэйиччи бэс чагдаҕа кэҥэс дэлээнэ быстарбыттара. Онно кини сааһыары лесовозтаах киһи буолан бэрэбинэ таспыта. Кыттыгастара эмиэ бэйэтин курдук турбут-олорбут, сүрэхтээх-бэлэстээх, кууннаах «МТЗ» трактордаах уонна үрдүттэн хоно сытар буолан, үс киһиэхэ үстүү сүүс үчүгэй көнө бэһи начаас охторон, хорудуоктаан таһан бүтэрбиттэрэ. Биир кыттыгаһа бэйэтин эт саастыыта, турбут-олорбут, тиэтэйбит-саарайбыт, илиилэрин өттүгэр сууралыы сылдьар, ааттыын Тиэтэл Генашка. Дабыыттара лаппа аҕа саастаах, сэбиэскэй кэм саҕана үйэтигэр сельпоҕа масчытынан үлэлээн олоҕун дэлээнэҕэ атаарбыт киһи. Онон норуокка биллэр аата Саһаан Дабыыд диэн. Сүрэхтэммит аатын билэр да киһи суоҕа буолуо, тоҕо диэтэххэ, киһи барыта кинини Саһаанынан, дьиэ кэргэнин Саһааннарынан эрэ билэллэр. Ойоҕо кытта Саһаан Аана, биэс уолаттара эмиэ бары: Саһаан Сааска, Саһаан Бааска, Саһаан Тараас, Саһаан Хаппытыан, Саһаан Сааба диэннэр. Саһаан Дабыыд, Тиэтэл Генашка уонна Ырыган Ыстапаан күһүн-саас кыра да улахан да булка, сайынын күөлгэ, өрүскэ мэлдьи бииргэ сылдьаллар. Оттон Ыстапааҥҥа, нэһилиэккэ хас да Ыстапаан баарын иһин буккуйумаары арааран, уһун синньигэс иҥиир сула киһиэхэ Ырыган диэн аат иҥэрбиттэрэ. Баҕар итэҕэйиҥ-итэҕэйимэҥ, дьиктитэ диэн, бу дьон үһүөн дьэ арыгыны икки табаҕы адьас сэҥээрбэттэр. Сиргэ бардахтарына сиэри-туому эрэ тутуһаары – Байанайдарын айах тутаары – биир иһити, дэҥҥэ хаа табаҕы, ону да умна сыһа-сыһа илдьэ барааччылар.
Ити курдук Ыстапаан мастаан киирээт, сааскы куска бараары кустуур сэбин-сэбиргэлин бэлэмнэнэ сылдьан ити курдук соһуччу баҕайы ыалдьан хаалбыта. Дьиҥинэн, куораттан өссө кыһын дьон сүбэтинэн атаһа Хабырыысканан чэпчэки сыаналаах биэс сүүс устуука уон иккилээх «Pozis», «Феттер», «Тандем» ботуруоннары ылларбыта. Ити иннинэ оҕо эрдэҕиттэн илдьэ сылдьар, өссө аҕатыттан хаалбыт биэстэ ытар, эргэ эрээри эрэллээх уон иккилээх «МЦ 21–12» саалаах этэ, онтон былырыын харчы мунньунан уруккуттан ымсыырар ыт баҕалаах итальянскай «BENELLI SUPER VINCI» саатын атыыласпыта. Сиргэ үүтээннээх, булка сылдьар аттаах, ааттаах тайахсыт ыттаах, тыы да илим да баар киһитэ дьиҥинэн. Аҕыйах сыллааҕыта бэрт өр көрдөөн кэтэҕэр байыаннай муостаах, син сэнэх УАЗ булуммута. Уу кутар «ЗИЛ-131» массыыналаах буолан кыһынын тэрилтэлэргэ, сайынын ыалга уу кутан хайа да ыарахан кэмҥэ харчынан тутайбатах ыал. Тус да олоҕо барыта этэҥҥэ табыллан, санаа хоту баран испитэ. Таптыыр кэргэннээх, туран эрэр уоллаах кыыс оҕолордоох. Дьиэ-уот, хаһаайыстыба баар аҕай. Ыстапаан аҕата Суоппар Арамаан сүрдээх үлэһитэ. Техникаҕа, тутууга, булка сыһыана ордук бу орто уола Ыстапааҥҥа бэриллибит. Онон оҕо эрдэҕиттэн техникаҕа сыһыаннааҕа таайан, кини эмиэ оскуоланы бүтэрээтин, суоппар идэтин талбыта. Элбэх иитимньилээх буолан төрөппүттэрэ сөбүгэр сүөһүлээх-астаах этилэр. Ыстапаан оҕо эрдэҕиттэн хотоҥҥо, ынахха, окко-маска, быһата хара үлэҕэ сыстаҕас. Ол иһин кыралыын-улаханныын уонча төбөлөөхтөр, куурусса туталлар, итиэннэ сибиинньэ ииттэр идэлээхтэр. Ийэтэ, Чордо кыыһа Өрүүнэ эмээхсин билигин баар, кыра кыыһыгар Лаанаҕа дьиэһиттиир, сиэн көрөр.
Ыстапаан ыарыытын, дьиҥинэн, кэргэнигэр эппэккэ кистээн сылдьыбыта. Ол эрээри Ылдьааната барахсан киһитэ уруккутун курдук үөрэ-көтө кимиритэ аһаабат, аска талымастанар, хайдах эрэ сэниэтэ суох курдугуттан, саҥата-иҥэтэ сүппүтүттэн Ыстапаана ыалдьыбытын сэрэйбитэ. Онон ойоҕо күһэйэн, бастаан улууска, салгыы ыарыыта ааспата бэрдиттэн иккиэн куоракка тиийэн көрдөрбүттэригэр суон очоҕоһор куһаҕан искэн үөскээбит диэбиттэрэ. Онкодиспансерга көрбүт-истибит бырааһа Александр Иванович Федоров диэн хотуттан сылдьар киһи ыҥыран ылан, ыарыытын диагноһын ырааҕынан таайтаран эппитигэр, төһө да бэйэтэ уорбалыы санаатар, быраас тылын олус ыараханнык ылыммыта. Бэл диэтэр, бастаан истээт мэктиэтигэр кулгааҕа чуҥкунаабыта. Ол дөйүөрэн олорон кулгааҕын уһугунан иһиттэҕинэ, бырааһа эпэрээссийэ, химия эҥин диир быһыылааҕа. Киниэхэ соһуччу этэ, ыраас халлааҥҥа этиҥ этэринии, өлөр ыарыы буулаабытын бу ордук эмчиттэн истэр. Долгуйан хаалан, салгыы быраас саҥатын-иҥэтин өйдөөн-дьүүллээн истибэтэҕэ даҕаны. Арай быраастан кубарыйан хаалбыт киһи тахсыбытыгар, кэргэнэ Ылдьаана анализ түмүгэ куһаҕанын тута сэрэйбитэ. Саҥата суох бырааска киирэн тугун-хайдаҕын барытын чопчуласпыта, сиһилии билбитэ, инникитин хайдах эмтэнэри ыйыталаспыта. Оттон оччолоох куһаҕан сураҕы истибит Ыстапаан эрэйдээх ол күнү быһа, оройго бэрдэрбит курдук, түҥ-таҥ сылдьыбыта. Хайдах быраастан тахсыбытын, хайдах таҥныбытын, хайдах орто балтын аахха тиийбитин итирик киһиэхэ дылы үдүк-бадык өйдүүр. Ыар санаа баттыга, куһаҕан сонун сүгэһэрэ тустаахха дьэ оннук ыарахан буоллаҕа.
Ыалдьан хаалан Ыстапаан сайыны быһа көрдөрүнэн, устунан балыыһаҕа киирэн химияланан эҥин кыһыны быһа куораттан арахпата. Хата, балта Балбааралаах түөрт хостоох дьиэлээх, эрдэ ыал буолбут буолан оҕолоро туспа барбыттарынан эринээн иккиэлэр эрэ. Онон балтыгар балыыһаттан киирэ-тахса, тыаттан кэлэ-бара сылдьан түһэр дьиэлээх буолан чахчы абыранна. Химиялара диэн үөрэммэтэх, урут эмтэммэтэх, систиэмэ ылбатах киһиэхэ дьаабы да буолар эбит. Били аҕатыттан бэрсибит будьурҕай хойуу баттаҕа модьууннаабыт ньирэй түүтүнүү таһы-бааччы килэччи түһэн хаалбыта. Үйэтигэр тараҕай сылдьыбатах киһи аны ол онтуттан кыбыстара. Хата, бу кэлин баттаҕа убаҕас да буоллар арыый онон-манан, одоҥ-додоҥ үүнэн, санаата син көннө. Уонна оттон тыыннаах хаалар баҕа баһаам буолан, туох эми аныыллар да барытын иһэн, куоракка суох эмтэрин соҕурууттан булларан кыаҕа баарынан эмтэнэ сатыыр мөккүөннээх.
Ол гынан баран, бу кэнники ыйга туох да төрүөтэ суох санаата-оноото түһэрэ олус элбээтэ. Баҕар ити кэлиҥҥи кэмҥэ ыарыыта ыбылы ылан иһэриттэн, бэргиириттэн тутулуктааҕа буолуо… Киһи эрэйдээх санаата аттаах-оҕустаах буолбатах, санаа түһэрэ-тахсара ханна барыа баарай.
