Кіравацца падказкамі сэрца, зыходзіць з досведу, прыслухоўвацца да інтуіцыі. Розумам ацэньваць сітуацыю, патэнцыял дзеючых асобаў, магчымыя вынікі. Я як быццям бы гуляю ў найскладанейшую гульню й баюся прайграць. Але хто сказаў, што мужчына — гэта мая cамая галоўная партыя на шахматным полі жыцця? Хто сказаў, што гэта — маё прызначэнне? І што калі зараз, калі я разлічваю хады, захопліваю пазіцыі, радуюся альбо пакутую, крычу ад адчаю альбо задавальнення, я прадуваю па поўнай праграме?

Тым больш, што я абсалютна выяўна адчуваю, што пайсці замуж за Кірылу — гэта тое самае, што апрануць сабе на галаву кошык: гэтак жа дарэчы й натуральна. Не, як ні круці, але ў замужжы ёсць нешта ад забабонаў, ад суседзяў, ад… не ведаю яшчэ, ад чаго. Мне здаецца, што калі сапраўды кахаеш чалавека й знаходзіш з ім паразуменне, схіляць каханага да шлюбу — гэтае амаль тое самае, што грашыць ахвярапрынашэннем. Так што я не магу. Я не магу ўзяць на сябе такую адказнасць. Я не хачу, каб за мяне плацілі мае дзеці, бо вядома, што мы не заўсёды самі разлічваемся за свае грахі. Я не магу адступіцца ад сябе. Маё прызначэнне — свабода, свабода быць самой сабой. І я люблю яе й Кірылу таксама люблю, але па-за межамі сваёй свабоды й свайго жыцця.

…І ў рэшце рэшт я ўжо зусім заблыталася. Я захліпалася ва ўласных разважаннях, бегала да ўсіх знаёмых і сяброў, да Кірылы, ажно пакуль мяне не пачалі папракаць загадзя купленымі вясельнымі падарункамі, ажно пакуль Кірыла мяне не кінуў. Ён сказаў, што будзе заўсёды чакаць мяне, што ён не верыць, што ўсё, што паміж намі было, можа знікнуць ушчэнт праз які-небудзь фемінісцкі артыкул у жаночым часопісе. Накшталт: «Вызваліцеся з гэтага рабства!» А на наступнай старонцы — варажба: «Як знайсці свайго адзінага». (Няпраўда. Не было там ніякага артыкула — варажба была, але артыкула не было.) Яшчэ ён дадаў, што ягоная майстэрня — заўсёды ў маім распараджэнні, і што, калі я прыйду туды са сваімі рэчамі, ён мне прабачыць. Але ці варта было гэта рабіць?

Канечне, я магла спакойна сабраць свае манаткі й пераехаць да Кірыла. Я магла адчыніць сваім ключом майстэрню й, стоячы на самай верхняй прыступцы падвальнай лесвіцы, сказаць якую-небудзь гарэзлівую прамову. Я пасылала б паветраныя пацалункі Кірылу й, магчыма, нават тым жабам, якія б таўкліся ў яго ў маю адсутнасць. Я б нават не выдрапала ім вочы. Пра мой гуманізм пісалі б у газетах. Мы былі б парай тысячагоддзя. (Па-тэатральнаму раскінуўшы рукі: «Тут, на заранку дваццаць першага стагоддзя, я ўжо не Пенелопа — я Уліс, і ты дачакаўся мяне, каханы».) Толькі, як высветлілася, ты мяне зусім не чакаў. Ды й я, насамрэч, ніякага спакою не адчувала.

Бо я так і не змагла для сябе нічога вырашыць. А знікненне Кірылы толькі пераканала мяне ў бессэнсоўнасці якіх-небудзь рашэнняў увогуле й нашага шлюбу ў прыватнасці. Хаця мне й хацелася, каб усё было, як раней… Але гэта, пэўна, тая адзіная ўмова ў свеце, якая ніколі не прымаецца, калі гэта трэба, — і наадварот. І я толькі пакутавала. Сядзела па вечарах ля вакна, пад фортачкай, у абдымку з цацачным груганом і глядзела, як выязджаюць з двара машыны. Я зайздросціла тым, каго яны везлі. Яны ехалі да сваіх каханых, яны ўдыхалі пах скураных сядзенняў у таксоўках і слухалі апантаныя перамовы дыспетчара. Яны ехалі насустрач мяккасці й пяшчоце, а магчыма, сваркам і расставанню, але яны ехалі насустрач. І хоць-калі мне здавалася, што я таксама змагу апрануцца, сесці ў аўто й прыехаць да цябе. І ты мяне зразумееш і прамовіш тое, чаго не здагадаўся сказаць раней: што гэта лёс, і што Бог ёсць любоў. Але я так нікуды й не выйшла з кватэры, таму што больш за ўсё мне хацелася, каб ты мучыўся гэтак жа, як і я. Каб ты піў мяне павольна-павольна, як сонны сабака хлебча ваду з лужыны ў чыімcьці сне. Ты, чорны, рыжым сабакам піў бы ваду з жоўтай лужыны й бачыў бы ў ёй сваё рыжае адлюстраванне, якое распаўзалася б кругамі й якое ты ніяк не мог бы схапіць. А я… А я зразумела, што ў маім жыцці няма нічога, акрамя яго самога, і што я мушу ЖЫЦЬ СВАІМ ЖЫЦЦЁМ. Маё жыццё завяло мяне тады не надта што далёка: усяго толькі ў глінтвейную, разам з Мізэрыяй. Мізэрыя — гэта мой антыпод. Яна рэжысёрша й абсалютна цвёрда, без мітусні, (сама!) распараджаецца сваім жыццём. Яна перакананая, што шчасце — ва ўменні ўдала запаўняць арганайзер і размяркоўваць ролі. Яна кажа, што трэба проста бачыць усю карціну цалкам і абдумана ўпісваць у яе дэталі. У гэтым якраз і справа: сама я раблю мультфільмы, мне ўсё прыходзіцца раздрабняць, разбіраць на часткі. Для мяне імгненны рух мае большае значэнне, чым якая-небудзь канцэпцыя ў цэлым. І, напэўна, таму я й прайграю ў побыце, у той час як Мізэрыя, кульгавая на адну нагу, худая, з хлапечай чорнай стрыжкай, жыве з італьянцам-дызайнерам у пяціпакаёвай кватэры на вуліцы Кульман. Так што я падпарадкавалася Мізэрыі, падпарадкавалася як персанаж, калі яна загадала мне йсці да Кірылы — так бы мовіць, зрабіць разведку боем, высветліць, якое становішча там у нас на фронце. Трэба было бачыць, як п’яная Мізэрыя ваяўніча скакала наперадзе, а я самааддана круціла сцёгнамі (што заўсёды здараецца пры хуткай хадзе й маёй непамернай задніцы), натхнёная новай ідэяй пра тое, што «свабода — свабодай, але мы яму так не дадзім сысці!..»

…А на фронце ўсё было да смешнага проста: цёмныя вокны майстэрні й зачыненыя дзверы. Пусты двор з абыякавай да маіх ідэй і канцэпцый дзіцячай пляцоўкай. Два мянты, якія чамусьці наважыліся выпіць з намі гарэлкі, разлітай у пластмасавыя кубкі. Маленькая карусель, на якой мяне круцілі ў кампенсацыю за тое, што мне не было ўжо як піць, бо, здавалася, ажно з веек капаў глінтвейн. Цыгарэта, за якую я трымалася, адзінае каб не выпасці з сядзення. Забытыя дома ключы. І ніякага жалю, ніякага, акрамя таго, што мне давядзецца адной цягнуцца дахаты ў такім стане. Я прыклала намаганні. Я дзейнічала. Маё сумленне было чыстым: я нарэшце зрабіла тое, што залежала ад мяне. І я мусіла цяпер выбіраць. Дачакацца Кірылу й атрымаць яго на некалькі гадзінаў, на год альбо не памыляцца йзноў і атрымаць Кірылу назаўсёды? Пры гэтым ніколі яго не бачыць, ніколі не быць з ім побач, ніколі яго не мець. Кахаць яго вольным, кахаць яго самога па сабе, а не ў дачыненні да маіх асабістых перспектываў. Глядзець яго, як кіно. Назіраць за ім, як за любімым акцёрам — што з таго, калі ў абдымках розных жанчынаў? Самае разумнае, што я магу зараз учыніць, — гэта адмовіцца ад Кірылы. Ад Кірылы, які прачынаецца па раніцах, майструе макеты, магчыма, спіць дзе-небудзь цяпер з Зінай. Гэта адзінае, напэўна, што дазволіць мне захаваць таго Кірылу, што ў маёй душы. Яна — мой адзіны тыл, і мне няма куды адступаць, апроч як да самой сябе… …Мне трэба было тады тэрмінова адасобіцца, схавацца, залегчы на дно, выгадаць час. Мне трэба было ўцячы ад тэлефонаў, ключоў, майстэрняў. Ад абавязкаў, абяцанняў, сяброў дзяцінства, мультфільмаў. Ад тых, хто чакаў, як я буду выкручвацца са свайго становішча, як наладжу сваё жыццё. Мне трэба было цяпер соўкацца з гэтым сваім жыццём, таму што яно было адзіным, што ў мяне засталося. Мне варта было хаця б крыху пабыць самой сабой, а не дзяўчынай, якая вечна жыве ў прадчуванні будучыні. Я павінна была зразумець, што ўяўнае шчасце — гэта няшчасце. Што будучыні можа й не быць, але што яна немінуча надыходзіць. Што мінулае — гэта вопыт, а не перашкода. Што яно зямля, на якой я стаю, у той час як будучыня — гэта неба над маёю галавою, і аб’ядноўваю іх я — увасабленне й шукальніца гэтага моманту.

І дагэтуль я ніяк не магла атрымаць ад яго асалоду, таму што я толькі тое й рабіла, што балансавала між каханнем і свабодай і не ведала, што выбраць, не ведала, ці трэба выбіраць. Я ўсё хацела даўмецца, што ёсць маёй сутнасцю — каханне альбо свабода, і не ўсведамляла, што ўсё далей адыходжу й ад таго й ад другога. Я ж усё роўна разбіла сваё сэрца — дык лепш бы яно ўжо было разбітае праз пачуццё, а не праз глупства й не праз самоту. Таму што хаця свабода і высакародная мэта, але вынік яе непрадбачана жахлівы й цана за яе занадта ўжо вялікая — пякучая адзінота. І я ўсё кідаюся з крайнасці ў крайнасць. У мяне ж заўжды так: спачатку гранічная жаноцкасць, а потым — бязмежная туга. Я ужо нават не памятаю, якія такія моцныя жарсці панеслі мяне той вераснёўскай ноччу да майстэрні. Цяпер гэта проста фізічнае адчуванне суму, а не напружанасць кахання. Гэта сум, які слізкім васьміногам утульна размясціўся на дне маёй душы. Але потым з гэтай вільгаці й гнілі палезлі тугія бутоны на полых тоўстых сцяблінах. Чырвоныя бутоны жарсці. І хаця я дбайна выдзірала іх, яны прарасталі зноў, ціснуліся ў душы, цягнуліся праз горла, распускаліся нахабна ў роце й заміналі мне дыхаць…