Онуоха Бастаахап:

– Сөп, бэлэмниэхпит, – диэт, харандааһынан болокунуотугар ааттаммыт оройуоннары бэлиэтэнэн сурунан сырдырҕаппыта.

Чурапчыттан кэлбит делегация диэки суугунаһыы буолан ылбыта. Итинник сураҕы сир-буор аннынан истэн билэ да сырытталлар, этиллибит тыллар ыар сүллүгэстии, этиҥ тыаһыныы сааллан, дьон чочумча чуумпуран ыллылар.

Онтон өй ылбыттыы:

– Күhүн кэллэ, онон быйыл үлэни кыайар эр дьону, онтон эhиил оҕону, кырдьаҕаhы көhөрүөххэ, – диэн биир киhи этии киллэрдэ.

Бурҕааhайап, ону эрэ күүтэн олорбут курдук, өрө хабылла түстэ:

– Суох! Барыларын! 41 холкуоhу! Бука барыларын! Балаҕан ыйын 10 күнүгэр холкуостар бары анаммыт пууннарыгар тиийиэхтээхтэр. Байыаннай балаһыанньа ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн, биир да киhини энчирэппэккэ! Улуу Сталин уурааҕын утары бараары гынаҕыт дуо?! Ол аата, сэбиэскэй былааһы утары сабатаас быһыытынан көрүллэн, байыаннай балаһыанньанан трибунал иннигэр туруоххут! – диэн күргүйдээн кэбиспитэ.

Үрдүк өһүөлээх обком сабыылаах аанын нөҥүө туох-туох кэпсэтии буолбутун, испиэскэнэн кичэллик сотуллубут истиэнэ эрэ истэн тураахтаатаҕа…

Атырдьах ыйын ортотунааҕы түүҥҥү сөрүүннэр түһэннэр, сайыҥҥы уот-садаҕа баһаардар аҕыйаан, кураан тыына Хайахсыт үрдүнэн арыый намыраабыта. Быыстала суох турбут уот буруотун быыһынан, кытара кыыһара уурайан, күн, дьэ, бэйэ бодотун ылынан, чугастааҕы куруҥ үрдүнэн тэмтэйэ ойбута. Кураан сайыҥҥа торолуйбут аһыҥалар алаастар барахсаттар күөх ньаассын ньуурдарын кубарыччы салаабыттара көрүөхтэн түктэри, киһи кута-сүрэ тохтуо суох айылаах буолбута.

Күн арҕаалаан санньыйыыта, холкуос бурдугун аһыҥаттан өрүһүйүү күүрүүлээх түбүгүн кэнниттэн, үлэ дьоно дьиэлэригэр кэлитэлээбиттэрэ. Күөрэгэй кэлэн, кыратык тыын ылан, сытан ылла. Онтон туран, киэһээҥҥи кэмчи чэй кэннэ, Туллукка буукуба үөрэтэн барда. Туллук оскуолаҕа киирэр сааһа буолан эрэр, онон саҥаһыттан Күөрэгэйтэн көрдөспүтүн быһа гыммакка, киэһэтин дьарыктарын саҕалаабыттара син балайда буолла. Туллук Сүөдэртэн кэлбит эрилиннэри буукубалардаах суруктары ааҕар баҕата баһаам, өссө хардары сурук суруйар баҕата олус күүстээх буолан, кыһаллара диэн сүрдээх. Хата, ону убайын буочара араастаан эриллибит буолан, ардыгар эдьиийиниин Аанчыктыын ааҕаллара.

– Күн Ста-лин, Сүө-дэр, – диэни сүhүөхтээн ааҕарга син үөрэнэн эрэр.

Уҥа түннүк үрдүнэн хаһыаттан кырыллыбыт дьоҕус араамалаах Сталин хойуу хааһын аннынан кытаанахтык супту көрөн олорор мэтириэтэ ыйанан турар. Мэтириэт аттынааҕы долбуурга Сүөдэр сэриигэ барыан иннинэ кыһан Туллукка бэлэхтээбит мас ат оонньуура ууруллан турар. Туллук атын балтыгар тыыттарбакка бэйэтэ эрэ оонньуур. Күннэй сааһа кыра буолан, үлэтэ диэн үксүн оонньуу, билигин да күн кыһалҕата суох аан аттынааҕы ыскамыайкаҕа туос ынахтарынан оонньуу олорор.

Өрүүнэ хатарыллыбыт от силиhин кырбыы туран, кийиитин аһыммыт хараҕынан көрөн ылла. Оо дьэ, туох-туох буолар? Сүөдэртэн сурук кэлбэтэҕэ быданнаата. Оҕом хайдах эрэ сырытта буолла. Хара дьайдаах сэрии ыар тыына, хор, оннооҕор бу ыраах Хайахсыт нэһилиэгин тумнубата. Умайар уот кураан сатыылаан, дьонноро ыраах, Нам сиригэр Арбыҥҥа Нуотара үрэҕэр оттуу барбыттара ый кэриҥэ буолла. Күөрэгэйи хат буолан, хата, хаалларбыттара. Манна да күнү быһа бурдук түүтэхтииргэ сиһэ ыалдьаахтыыра буолуо. Күөрэгэй, хотунун санаатын таайбыттыы, иhин туттан көрдө. Онтон оронугар сытынан кэбистэ. Өрүүнэ үлэтин үмүрүтэн баран, кийиитигэр тиийэн, аттыгар олорунан кэбистэ.

– Хайа хайдаххыный, тукаам?

– Ээ, бэҕэhээ, түүтэх баайа сырыттахпына, дьиктитик мөхсөн ылбыта.

– Күөрэгэй, аhара хамсаныаҥ суох этэ, – диэн, аҕа киһи быһыытынан, Өрүүнэ кийиитин аһыннар да, сүбэлии олорбута.

Халлаан киэһэрэн, борук-сорук буолан, утуйууга бэлэмнэнэн, кыра дьон ороннорун булбуттара. Туллук ат оонньуурун илдьэ сытаары салҕанан долбууртан ылбыта. Онтон Сталин мэтириэтин анныгар кэлэн хантайан туран, өр одуулаһан баран:

– Күөрэгэй, ити Сталины тоҕо «Күн» дииллэрэ буолуой, мин көрдөхпүнэ күҥҥэ отой да маарыннаабат дии, – диэн Туллук саҥаһын эриирдээх боппуруоһунан үүйэ-хаайа туппута.

Күөрэгэй тугу булан хоруйдуон билбэккэ сыттаҕына, ийэтэ Өрүүнэ:

– Тукаам, Туллуок, саҥаскын араабылаама, бэйэтэ да сылайан сөп буолан сытар, – диэн уолун буойбута.

Туллук ити дьиктиргиир боппуруоһун иннин-кэннин билэн тэйэр санаалаах:

– Оччоҕо эн эт, – диэн аны ийэтин эрийэн турбута.

Онуоха Күөрэгэй оргууй Туллукка туһаайан:

– Сталин диэн сэбиэскэй норуот, бу биһиги бары аҕа баһылыкпыт буолар, кини биһиэхэ барыбытыгар үчүгэйи баҕарар уонна куруук көмөлөһөр, – диэн тиийимтиэтик быһааран биэрбитэ.

Туллук оронугар баран сыппыта. Онтон сотору дьааһыйан ылан баран:

– Оттон оччоҕо мин икки аҕалаахпын дуо? – диэн, мунааран, бэйэтиттэн-бэйэтэ ыйытына сытан, мас атын хам кууһан, куобах суорҕан сылааһыгар сууланан, нухарыйан барбыта.

Кыараҕас түннүк нөҥүө тыаһа суох хараҥа халыйан Хайахсыт үрдүнэн сабардаабыта. Туллук түһээтэҕинэ, Сталин кэлэн, төбөтүттэн имэрийэн ылар, көтөҕөн ылан Күннэйи уонна кинини түһэҕэр олордуталаан баран, сахалыы намыын куолаһынан туох эрэ туһунан туойар. Туллук көрдөҕүнэ, остуолларыгар ас-бөҕө тардыллыбыт. Арааһа убайа Сүөдэр Сталинынан кэһиитин ыыппыт быһыылааҕа. Онтон Сталин кинилэри түһэрэн баран, дьиэлэрин таһыгар тахсан, киһи хараҕа саатыах айылаах күн курдук сырдаатар сырдаан, Туллук мас атын миинэн, ыраах сүтэн хаалбыта. Уолчаан мас атын былдьатан, кэнниттэн ытыы-ытыы, балта Күннэйдиин сүүрэ сатаабыттара. Сэниэлэрэ эстэн, түгэҕэ көстүбэт далай хараҥаҕа, төбөлөрүн оройунан умса баран эрэллэриттэн соһуйан, хаһыытаабытынан уһуктан кэлбитэ.

Онтон ата илиитигэр баарыттан уоскуйан, аны ыыппатарбын диэбиттии кууһан, эмиэ нухарыйан барбыта. Дьиэлэр үрдүлэринэн түлэй бараан түүнү иһиллээбиттии, ый былыт быыһыттан быган, түннүгүнэн сэмээр дьиэ иһин таайтарыылаахтык одууласпыта…

Арыы үрдүк хордоҕойугар кэбиhиилээх оттор кэчигирээбиттэр. Баһылай биригээдэтэ оту хотуулаахтык оттоон, санаалара көтөҕүллэ сылдьар. Лөгөнтөй кырдьаҕас кэмиттэн кэмигэр хотуурдары таптайан, кыраабыллары тииhээн иһэр. Инньэ гынан үлэ, атахтаммакка, хотуулаахтык барар. Аанчык Даайалыын бугул түгэҕин харбыыллар. Баһылайдаах хас да буолан от кэбиһэ сылдьаллар. Ньукуус бугуллары бэрт чэпчэкитик түллэх гыннаран таhаара-таһаара, кыдаматын күөрэччи тутан, түскэ быраҕаттыы сырытта. Лөгөнтөй, оллоонун уотун күөдьүтэ сылдьан, көр, аҕатын туйаҕын хатарар киhи тахсыыhы, оннук чинчилээх диэн, сиэнин астыммыттыы одууласпыта. Отуу уота солуурчахтаах собону сотору кэминэн оргутан бидилиппитэ. Лөгөнтөй күнүскү омурҕаҥҥа дьонун ыҥыртаан далбаатаата. Сиэнигэр чэй сойута кутан бэлэмнээтэ. Лөгөнтөй чугастааҕы элгээҥҥэ илимнээн, харарҕаатахтарына собо сиэн абыраннылар аҕай. Бу өрүс сир собото бөдөҥ да буоллар, Дьоҥкуудай эбэ хотун соботугар амтана ырааҕынан тиийбэт. Алаас сир күөлүн собото барахсан минньигэһэ сыттаҕа дии. Күүстээх үлэҕэ сылдьар дьон хараҕа наадыйан бөҕө буоллаҕа дии. Күһүҥҥү саарбыт кус тиргэҕэ иҥнэн тилигириирэ, оо, астык суол буоллаҕа, ити дьарыгы Ньукуус үчүгэйдик баһылаата. Онон сөп-сөп тотуохтарыгар диэри кус сииллэр.

Отчуттар оллооннорун аттыгар үүммүт улахан аар хатыҥ күлүгэр мустан, омурҕанныырдыы төбүрүөннээн олорунан аһаан бардылар.

– Быйылгы кыстыгы туоруур оттоннубут быhыылаах, – итии чэйин сыпсырыйа-сыпсырыйа, Баhылай кэпсэтиини саҕалаата.

– Син илин-кэлин түсүһэр инибит, доҕор.

– Баччалаах үүнүүнү сомсон баран, доҕор, оннук буолбат дуо? – Баһылай Ньукулайтан ыйытта.

– Тыый, туох диэн эттэххиний. Ол гынан баран, тиэйиитэ да син моһуоктаах соҕус буолара буолуо ээ.

– Оннугун оннук да, күрүөлэммит хаһаас хаһан да хаалбат хаһаас буоллаҕа дии. Улуу добдурҕа түһүүтэ, хаар чарааһына биэстии сыарҕанан таһан, син үөтэлиэххэ сөп ини, доҕор, – диэт, Лөгөнтөй астыммыттыы дьонун кэриччи көрбүтэ.

– Сарсыҥҥыттан мин Ньукуустуун күрүө сиэрдийэтин охторо тахсыахпыт, – диэн бас-көс киһи быһыытынан Баһылай дьаһайбыта. Ити курдук отчуттар оллооннорун буруота ыраахтан унаарыйан, көҕөрүмтүйэ сыыйыллыбыта.