Ньукуус алта уонун аастар да бэйэтин сааһыгар сэнэх көрүҥнээх. Дэлэҕэ да бачча ыраах дойдунан тэлэһийиэ дуо. Улахан уола Дьөгүөссэ, министиэристибэ салайааччыта, аҕатыгар «алта уон биэс сааскын туоларгынан» диэн путевка булан биэрбитэ. Онон, дьэ, төрөөбүт төрүт нэһилиэгиттэн Хайахсытыттан тэйэн, бу кый ыраах, хаһан да харахтаабатах дойдутугар туристическай бөлөҕү кытары үктэннэҕэ.

Хатыҥ чараҥынан симэммит алаастардаах Чурапчы чуумпу нэһилиэгиттэн кэлбит киһиэхэ, аарыма куорат биир күрүс куугунуур тыаһа, үөрүйэҕэ суох кырдьаҕас киһи төбөтүн куу-хаа гыныах курдук.

Хата, бүгүн куорат таһыгар бэрт чуумпу, аһаҕас халлаан аннынааҕы музей-пааркаҕа оптуобуһунан экскурсияҕа илтилэр. Биир хоройбут курбуу курдук уһун уолчаан нууччалыы олуттаҕастык Литва норуотун историятын кэпсии, көрдөрө истэ. Онтон Ньукууһу кытары кэлбит хас да саха дьонун диэки бэрт истиҥник көрөн ылаат: «Эһиэхэ, саха дьонугар, биир улахан сюрпризтаахпын», – диэт, биир кэҥэс ырааһыйаҕа сирдээн илтэ. Арай Ньукуустаах иннилэригэр күп-күөх сибэккилээх ырааһыйаҕа саха балаҕана, аана аhыллан, турар эбит. Ону көрөн, соһуйбут туристарга хайыһан, уол:

– Аҕа Дойдуну көмүскүүр улуу сэрии сылларыгар литовецтары, Рокшинскай, Каунасскай уонна да элбэх оройуоннартан депортациялаан, ыраах хоту балык булдугар көскө ыыппыттара. Онно кинилэри үлүйэр өлүүттэн саха дьоно, балаҕан туттарга үөрэтэн, көмөлөһөн быыһаабыттар. Ол махталын бэлиэтин, дьон-сэргэ көрдүн-иһиттин диэн, бу өйдөбүнньүк памятнигы туппуттара», – диэн кылгастык кэпсээтэ.

Ити тыллар Ньукуус дууһатын улаҕатыгар ырыых-ыраах бүгэн кистэммит бааһын саралыы тардарга дылы гыммыттара, сүрэҕэ өрө мөҕүл гына түспүтэ. Хайдах эрэ дөйүөрэн хаалбыта, хараҕа хараҥарталаабыта. Ону көрөн экскурсовод уол ыксаабыт сирэйдээх-харахтаах:

– Что с вами, дедушка? – диэт, өйөөн илдьэн, ыскамыайкаҕа олорто. – Успокойся, дедушка, подыши свежим воздухом.

Ити тыллар ханна эрэ ыраах иһиллэр курдуктар. Ньукуус салҕалас илиитинэн сиэбиттэн табаҕын таһааран уматтан, омуннаахтык эҕирийбэхтээтэ. «Тыый, бу бачча ыраах омук сиригэр кэлэн баран, бэйи кэбис», – диэн, бэйэтин уоскутуна сатаата. Өйө-санаата сыыйа дьэҥкэрэн, чочумча балаҕаны одуулаан олордо…

– Саха балаҕана, бу тыhыынчанан көһү уҥуордаан тоҕо манна кэлэн соҥуоран тураҕын? Туох кистэлэҥэ эн нүhэр көрүҥҥэр саhарый? Эбэтэр эн, оччотооҕу сэрии ыар сылларын, уонунан тыhыынча туох да буруйа суох дьон, хоту дойду муустаах, буурҕалаах киэҥ уораҕайын тымныы тыынын эҕирийэн, ыар-чымаан дьылҕаланан, хоргуйан, үлүйэн, өhөн эрэр санааларын, сап утаҕа буолан, төрөөбүт түөлбэлэригэр төннүбэттии түҥнэри төлкөлөнөн, оол дойду ирбэт, муус кудулу байҕалын тоҥ буоругар, үйэ-саас тухары кистэммит литовец, финн уонна саха дьонун кырамталарын туоhута буолан, оччотооҕу сыыhа ылыныллыбыт күлүмэх дьаhаллар, норуокка түhэрбит хара мэҥнэрин ыар илдьитэ буолан тураҕын дуу? – диэн уоһун иһигэр ботугураабыта.

Онтон оргууй балаҕаны сыныйан көрдө: бадарааннаах тоҥ кырыс түөрүллэн ылан, оччотооҕу курдук тымныыттан харыстыыр сыбах оннугар сабыта ууруллубут. Бу эрэйдээхтэр, бачча үлүгэр сылаас, өҥ, күп-күөх дойдуттан туох ааттаах улахан буруйун-сэмэтин оҥорон, ол тус хоту кыраман ыраах дойдуга умса анньылыннахтарай?

Ньукуус табаҕын умулуннаран, аа-дьуо туран, балаҕан диэки хардыылаата, аһаҕас аанынан иһирдьэ тимир буочука аҥаарынан оҥоһуллубут оһох, ыйанан турар илимнэр көһүннүлэр. Тыый, олох үкчү оҥорбуттар. Арай балаҕан боруогун атыллаан иһэн, биир күрэҥсийбит баттахтаах, санньыарбыт сирэйдээх кини бараллаата эмээхсин ботугуруу-ботугуруу илиитигэр тугу эрэ имэрийэ турарын хараҕын кырыытынан көрөн аһарда. Тыый, ити ханна эрэ көрбүт ата дии, мас ат оонньуур. Таһыттан киирбит сааһырбыт киһи кини тутан турар оҥоһугун одуулаһарыттан дьиктиргээн, эмээхсин төбөтүн өрө көтөхтө. Ньукуус онно эрэ наадыйбакка ат атаҕын одуулаата. Инники хаҥас атаҕа этэ. Били кини убайа Сүөдэр сэриигэ барыан аҕай иннинэ оҥорон, быраатыгар Туллукка бэлэхтээбит ата. Ньукуус бу аты истиҥник тутан турар киһи кимий диэбиттии өрө көрөн таһаарда. Хаһан эрэ көрбүт харахтара кинини истиҥник мичээрдии көрөллөр. Онтон олуттаҕастык, хаһааҥҥы эрэ финнэр дуу, литовецтар дуу саҥаларын санатан, сахалыы: «Ньикуус… Бу эн дуо? Ньикуус, билбэтиҥ дуу? Бу мин, Далябын…»

Ньукуус хараҕар Сталин мэтириэтин анныгар сурук суруйа олорор быраата Туллук, кырачаан сэрбэллибит балта Күннэй, таһынааҕы литовец ыалларын чачархай баттахтаах кыысчаана Даля көстөн аастылар.

Ити соһуччу буолбут көрсүһүү кэнниттэн Ньукуус санаторийга кэлэн киэһээҥҥи аhылыгын аһаан баран, уута кэлэн биэрбэккэ, өр утуйбакка эрэйдэммитэ. Ол оҕо туҥуй сааһыгар көрсүбүт амырыын сыллара, кэм-кэрдии чэрдиппэт, ааспат, арахпат дьарҕа баастара кини эмэҕирбит сүрэҕин бобута туппахтыыллара…

Хаар ууллан, сир ийэ күүтүүлээх күөх кырыс ньээкэ ото бытыгырыырын кэтэспиттии, сааскы киэһэ нусхайа иһийбит. Алаас илин баһыгар дьиэлэр көстөллөр. Бу Чурапчы оройуонун соҕуруу өттүгэр Мэҥэни кытары ыксалаһа сытар Хайахсыт нэһилиэгин «Түмсүү», «Буденнай», «Крупская», «Пушкин» уонна «Социализм суола» холкуостар түөлбэлээн олорор сирдэрэ. Оһохтор үөлэстэриттэн күөх буруо оргууй үөһэ сыыйыллар. Тоҕо эрэ тиэргэҥҥэ оҕо-уруу саҥата чаҕаарыйбат, сандал сааһы уруйдуур күөрэгэй тойуга дьурулаабат. Туох эрэ көстүбэт ыарахан тыын бүрүүкээн, Хайахсыт үрдүнэн сабардаабыкка дылы. Ол саас ньиэмэс халабырдьыттара Сэбиэскэй Сойууска түөкүннүү саба түспүттэрин биир сыла туолара чугаһаан турара.

Ньукуус дьоно, «Түмсүү» диэн холкуоска холбоһон, Майыы Арыылааҕар олороллоро. Оччолорго Ньукуус уон үстээх-түөртээх, чороччу улаатан эрэр уол этэ. Быраата Туллук оскуолаҕа киириэхтээҕэ. Балта Күннэй үстээҕэ-түөртээҕэ, эдьиийэ Аанчык оскуоланы туйгуннук бүтэрэн, ол сайын үөрэххэ туттарса куораттыахтааҕа. Убайа Сүөдэр, сүүрбэтин ааспыт эр бэрдэ, сааскы түбүктээх үлэ кэннинээҕи киэһэлэргэ сытыы саха быһаҕынан мончуук төбөтүн кыһара. Сүөдэр кэргэнэ номоҕон, кэрэ сэбэрэлээх Күөрэгэй оҕо күүтэрэ, ол да буоллар хотуна Өрүүнэлиин холкуоска ыанньыксыттыыра. Аҕата Баһылай, биэс уонун ааспыт аҕамсыйа барбыт киһи, оһох кытыытыгар табахтыы олорон, уола сатабыллаахтык туттарын сэмээр көрөн олороро. Эһэтэ Лөгөнтөй кэтэҕэриин ороҥҥо ырааҕы тугу эрэ толкуйдуурдуу мунчаарбыт сирэйдээх кэтэх тардыстан сытара. Ийэтэ Өрүүнэ Күннэй этэрбэһин уллуҥун абырахтыыра. Бары саҥата суох, арбы-сарбы буолбут көрүҥнээхтэрэ. Арай сөп-сөп Күннэйдээх Туллук ону-маны ыйыталаһан чаҕаарыhаллара:

– Убаай, убаай, бу оҥорон испит ат оонньуургун ситэр эрэ, Ньукуус эйигин сотору ыраах ханна эрэ барар диэбитэ дии.

Туллук долбууртан ат оонньуурун ылан, Сүөдэргэ аҕалан уунна.

– Ок, бырааппар ситэрэн бөҕө буоллаҕа дии, Хата, Туллук, мэ, бу мончууктары илдьэн итиннэ оһох кэннигэр таһан, сааһылыы уурталаан кэбис, эһэҥ Лөгөнтөй кэлин ситэриэҕэ.

Инньэ диэт, аты ылан, кыһан кылбаҥнатан барда. Ньукуус бырааттаах балтын кытары, оһох уотугар килбэҥниир сытыы быһычча, хатыҥ мастан элийитэ быһар биититтэн оонньуур мас ат өссө тупсаҕай көрүҥнэнэн чочулларын астына көрөн турдулар. Туллук, ордук улахан дуоһуйууну ылан, астына кэтэстэ. Сүөдэр оҥоһугун бүтэрэн, кыра мааны быраатын сүүһүттэн сүр сымнаҕастык сыллаан ылаат :

– Туллук, мин барбытым кэннэ бу аккынан дьоҥҥор отто-маста тиэйсэн көмөлөһөөр эрэ, доҕоор, – дии-дии, аты кэтэһэн чөрөллөн турар быраатыгар Туллукка туттарда.

– Сөп, сөп. – Туллук үөрүүтүттэн өрүтэ ыстаҥалаан ылла. – Мин бу атынан Ыстаалыҥҥа ыалдыттыы ойутуом.

Дьиэлээхтэр Сүөдэр, күүстээх үлэ быыһыгар хаһан быыс булан, итиччэ сиэдэрэй ат оонньууру оҥорбутун сөҕө, хайгыы көрдүлэр.

Халлаан киэһэрэн, хараҥара быһыытыйда. Арҕаа кытара киирэн эрэр күн өһөх кыһыл кылдьыытын кырыйа үөһээнэн үөр туруйа турууктуу дайан эрэрин көрөн, Ньукуус Сүөдэрдээҕи таһырда ыҥырда. Сүөдэрдээх Күөрэгэй тахсан, дьиэ үктэлигэр куустуһан туран, саҥата суох туруйалары одууластылар. Ньукуус:

– Барахсаттар, ыраахтан ыран-быстан, хантан эрэ иһээхтээтилэр? Дьоҥкуудай эбэҕэ түһэн, сынньанан ааһаллара буолуо, намтаан эрэллэр.