Бүөтүр оҕонньор барытын үөрэ-көтө иһиттэ. Оттон сиэртибэҕэ тиийэн баран, уларыйан курус гына түстэ. Онтон курун чиҥэтэ-чиҥэтэ эттэ:

– Дьэ билигин бу баһамыыктар сиэннэр табыгастаах тугум да суох. Ол эрээри, бөхсүннэххэ, син сээкэй тахсар оҕонньоробун. Хайа уонна мин тылбын эһиги ылыннаххытына, мин даҕаны толкуйданан көрүөм буоллаҕа дии, – диэтэ, күлэн күһүгүрүү-күһүгүрүү.

Оҕонньор санаатын ситэн, дьиэтигэр баран иһэн, биир чоҥкучах алаас үрдүгэр турар быыкаайык балаҕаны көрөн баран сиргэ силлээтэ.

– Тууй-сиэ! Бу ыт, бука, мэйиим быһаҕаһа баар эбээт! Көр, бу Доропуун түөкүнү уонна Кириһээни эмиэ кэпсиэх буолан бараммын умнан быһа сытыйан иһэбин дии! Төннүөм дуу, хайа үөдэний?.. Ээ чэ, атым да илистииһи, кэнники дьыала быһыытынан оҥорторон, суруйтаран киллэриэм, – диэн баран, айаннатан күпсүтэ турда…

Киэһэтигэр кыһыҥҥы кылгас күн эрдэ киирдэ. Сыыйа-баайа им сүтэн, боруоран барда. Күнүс көрдөххө өрө оргуйар туман өһөҕүрэн, хараҥа былыт курдук сабардаан, хаайдарбын-күөйдэрбин диэххэ айылаах, ыаһыра үтэн кэллэ.

Кыараҕас алаас үрдүгэр, тыа быыһыгар, кутуйах илдьи тыыппыт эргэ нэгин курдук быыкаайык тулаайах балаҕантан сэдэх соҕустук кыым тахса турар этэ.

Ким эрэ бурдук тардар быһыылаах – таас тыаһа кыыкырдыыр уонна им-дьим, атын саҥа-иҥэ биллибэт. Онтон дьиэ иһин өҥөйөн көрдөххө, биир бэрт ырыган, иҥиирэ эрэ күрэҥниир, көхсүгэр түөрт сиринэн түөн чэрдээх киһи, ырбаахытын устан баран, суол аанын чанчыгар бурдук тардан аала турар. Сирэйиттэн-хараҕыттан көрдөххө, санаарҕаабытыгар сөп киһи эбит, тааһын да тыаһа, кини бэйэтин санаатыныы, аргыый аҕай аалар.

Бу балаҕан иһигэр таас тыаһыттан ураты киһи кулгааҕа-хараҕа иҥнэрэ атын туох да баара биллибэт. Таас эрэ тыаһа, аргыый лоһугураан, чочугураан кэлэ-кэлэ, эмиэ аргыый аалан, кыыкырдаан барар.

Арай имик-самык умайа турар уот сырдаан ылбытыгар кыһайан көрдөххө, оһох чанчыгар биир аҕыс-сэттэ саастаах, чачархай баттахтаах оҕо мас ат оҥорон оччоһо олороро уонна биир чороччу улаатан эрэр кыыс оҕо, үстээх-түөртээх уолчааны көтөҕөн баран, атаҕын холумтаҥҥа ууран, хоруонан тымтыкка суруйа олороро. Оҕото уута кэлбит быһыылааҕа: дьааһыйан оҥоҥнуу-оҥоҥнуу, туой субу-субу уокка турар күөс диэки кылап гына көрөр этэ. Ийэлэрэ хаҥас ороҥҥо ыарыта сытара. Өтөр буола-буола дириҥ ынчыга иһиллэрэ.

Дьэ уонна им-дьим, борук-сорук.

Арай таас эрэ тыаһа аргыый аалан кыыкырдыыр, арай Охоноон эрэ санааргыыр этэ. Кини ревком буола сылдьыбыта, онтон сибиэркиирэ эбитэ дуу, эбэтэр дьахтара ыалдьан буолта эбитэ дуу, биитэр баттыгас эмиэ эргийэн, эмиэ хамначчыт буолан, киһи аатын ылбакка, сөптөөх өлбүгэ сүкпэккэ, баайдар атахтарыгар үҥэ, сааһым тухары оҕолордуун, ойохтуун муҥу-сору көрөрбүт кэллэҕэ диэн санааргыыра дуу? Дьэ тоҕо эрэ кини санаатын ыар былыт баттаабытын курдук этэ. Ревком буола сылдьыбытыттан куттана саныыр этэ да, мин туох даҕаны куһаҕаны оҥорботоҕум, норуот иннигэр сылдьыбытым, тугу тыыталлар үһү диэн бэйэтэ бэйэтин саататара. Ол икки ардыгар, саалаах-саадахтаах бандьыыттары санаатаҕына, этэ атый-атый гынара. Кини ол аймахтар бардамнарын, буруйа да суох киһи хаанын тоҕоллорун кэрэйбэттэрин билэрэ. «Табаарыстарбар күрүүр кыаҕым суох буолта абатын!» – диэн кини хараастан турбута.

Таас тыаһа дөксө улам бытааран барбыта. Бу икки ардыгар өйүгэр туох эрэ сырдык күлүм гына түспүтэ. «Оттон билигин күрээтэхпинэ? Хайыһар кэтэн баран, сис устун тус арҕаа, Дьокуускай диэки, түһэ турдахпына, дьоммор, кыһылларга? – диэн, хараҕа уоттанан, сирэйэ сырдаан кэллэ. Онтон балаҕанын иһигэр турарын өйдөөн кэлэн баран: – Оттон оҕолорум, ойоҕум эрэйдээхтэр…» – диэн, эмиэ төбөтүн санньыччы туттан, тааһын эмиэ аргыый тардан барда.

Сотору таас тыаһа уурайда.

Били имик-самык умайа турар уот, күлбүт курдук, чачыгырыы түстэ. Харахпар сыыс киирдэ диэххэ айылаах, ыһыырынньык чүмэчи остуол үрдүгэр чипчилиҥнээн кэллэ. Онуоха көрдөххө, киэһээ аһылыктарын аһаары олорбуттар. Оҕолор үөрүүлэрэ, күлсүүлэрэ диэн сүрдэммит. Били кыра, үстээх Төгүрүк диэн уолчаан: «Аҕаа, көй эйэ, бу миэхэ сыа баай», – дии-дии, быыкаайык сыаны күлэ-күлэ, баһын кыҥначчы туттан баран, көөчүктээтэ. Онуоха Охоноон: «Чыычаахпын да, ити дьүһүннээххэ үөрээхтээҥҥин», – диэт, төбөтүттэн сыллаан ылла. Бу курдук аһыы олордохторуна, таһырдьа эмискэ ыт үрэн тоҕо барда. Охоноон, бачча киэһэ туох кэллэҕэй диэн, этэ «дьар» гына түстэ.

Утаакы буолбата, аан дэлэй соҕустук тэлэс гынна уонна тыастаахтык «хап» гына сабылынна да, бэргэһэлэрин куондарыгар күөх таҥас тигиилээх, саалаах үс киһи быыкаайык балаҕаҥҥа соҕотохто тиргиллэ түстүлэр. Киириэхситтэртэн биирдэстэрэ: «Таҥын!» – диэн, күргүйдээн бирикээстээтэ. Охоноон иһигэр: «Оо, үлүгэрим эбит», – дии санаата. Сүрэҕэ быллыгырыы түстэ, көрүмүүм диэх курдук, биирдэ эрэ хайыһан көрөн баран: «Ол ханна?» – диэн ыйытта.

– Ханна буолуой, быраабаҕа буоллаҕа дии, эйигин волревком бэрэссэдээтэлинэн талаары гыналлар, – диэтэ били бирикээстиир киириэхсит.

Онуоха Охоноон хайыһан көрбүтэ, били кини сэбиэскэй былааһы киртиппитин иһин боротокуоллаабыт Өлөксөйө баҕайы дьаабылана турар эбит. Кэлэйбит курдук, төттөрү хайыһан баран, Охоноон:

– Бэйи, саатар аһылыкпын ситэ аһатыҥ, – диэтэ.

– Ноо! Майаачылаама даҕаны! Урут да аһаабытыҥ-сиэбитиҥ сөп буолуо! – диэн баран, бандьыыт ыстыык кырыытынан Охоноону ойоҕоско оҕуста.

Охоноон, кыһыыта-аһыыта оргуйан кэллэ гынан баран, нэһиилэ туттунна. Ситэ аһаабакка турда. Туран: «Сыччыыйдаар, бу эти сиэҥ», – диэн, өлүү этин оҕолоругар түҥэттэ. Уонна, хараҕын уутун кистээн сотто-сотто, үс оҕотун биирдиитэ сыллаата. Кыра уолчаанын: «Чыычаахпын да», – дии-дии, сүрэҕэр ыга туппахтаан ылла. Онтон ынчыктыы, ытыы сытар ойоҕор: «Доҕоор, чэ, күн-хаан кэллэ… быраһаай!» – диэн бырастыыласта…

Киириэхситтэр Охоноону иннилэригэр уктан илдьэ таҕыстылар.

Дьиэ иһэ кураанахтанна. Үстээх оҕо: «Аҕаа!» – дии-дии, илиитин ууммутунан ытыы хаалла. Суох, аҕата төннүбэтэ, арай тиэрэ кэбиллэн аһаҕас хаалбыт аан устун тымныы туман эрэ өрө оргуйан киирдэ…

III

Түүн үөһүн саҕана. Хабыс-хараҥа хаайыы хоһо иин иһин курдук дьиппиэрэн турда. Түгэх диэки муннугар киһи ынчыга иһиллэр. Онон сабаҕалаатахха, биир киһи нэһиилэ олоруох курдук буолан иһэн, тайаммыт илиитэ уйбакка, «лис» гына түһэн, эмиэ им-дьим баран хаалла.

Онтон сотору соҕус тыын киллэрэн, истиэнэҕэ кэлтэгэйдии нэһиилэ өйөнөн олорон, ким бааргын, өрүһүй диэххэ айылаахтык, уҥуох илиитинэн салгыны харбыалаата. Суох, кими да булбата, арай муннук тымныы чэҥин харбаан көрдө. Онтон арыый көнөн, чэҥнээх эркиҥҥэ көхсүнэн өйөннө уонна «хар» гына хаанынан силлээтэ.

– Хара дьайдар!.. Бүтүн Арассыыйаны син биир кыайбакка саатыаххыт ээ. Абам эбит, бу кэриэтин биирдэскитин эмэ анныбар баттаан баран өлбүтүм буоллар! – диэн баран, бөтөн, сымыһаҕын быһа ытырда.

Бу олордоҕуна эмискэ күлүүс тыаһа халыгырыы түстэ. Хаайыы тимирдээх халҕана күлүр гына аһылынна, түөрт саалаах киһи ааҥҥа адаарыстылар.

Таһырдьа дьиэ ааныгар моойторуктаах хара ыт, тоҥнохпун даа, хаһан тахсаҕын диэх курдук, муннун хамсата-хамсата, хас киирэр-тахсар киһини сытырҕалыы олордо. Кэлин уһугар тиийэн ыксаата быһыылаах, бүрүөлээх халҕаны тарбаан тардырҕатта. Ол олордоҕуна арай эмискэ дьиэ аана тэлэс гына түстэ уонна биир саалаах киһи: «Чэт, бу туох ыта булла!» – диэт, ыстыыгынан өтөрү түстэ да, сыыһа анньан кэбистэ. Ол да буоллар ыт тахсыбыт дьону, тоҕо эрэ кулгааҕын ньылаччы туттан, хараҕын күлбүт курдук көрөн, батыста.

Түүн күтүр тымныыта, хараҥата олус хойдубут, бэл диэтэр сулустар тоҥон кыччыырга дылы гыммыттар. Халлаан буоллаҕына үрдүк бэйэтэ намтаан, симилиэс курдук дьэбидийэн, ыга баттыахха айылаах буолбут.

Аллара, үрэх толоонун ортотугар, арыы тыа, баатанан сууламмыт курдук маҥхайан, утуктуу турара.

Били дьон онно бардылар. Тыа саҕатыгар баар кыра соҕус ырааһыйаҕа тохтоотулар. «Тур манна!» – диэн, били Бүөтүр оҕонньор көрсүбүт бандьыытын «хамандыыра» бэлэһэ хайдыаҕынан хаһыытаан тоҕо барда. Чоҥкуйа тоҥмут тыа мастара: «һук! Бу туохпут кэллэ?!» – диэбиттии, соһуйан саҥа аллайарга дылы гыннылар уонна бары үмүөрүспүт курдук иһиллии-көрө, ылы-чып бардылар.