– Давайце, давайце! – падбадзёрыў Бертран Шміт. – Наш час прагне шчырых эмоцый. Ён толькі зверху прыкрыты грубасцю, нутро ў яго далікатнае.

– Вы так думаеце? Ну, што ж!.. Я наталю вашу смагу… Вы ўсе тут мала пажылі яшчэ, каб помніць веліч і красу даўнейшай Жэнні Сарб'е. Яе пышныя рыжаватыя валасы, што хвалямі спадалі на мармуровыя плечы, яе пільны, прытоены позірк, рэзкі, нават жорсткі голас, які раптам ламаўся, увесь наліты пачуццямі, выдзялялі і падкрэслівалі сілу яе духу, яе гордае хараство.

– Цудоўны маналог, Леон!

– Магчыма. Толькі з моды выйшаў… Дзякую за падтрымку… У кансерваторыі ў 1895 годзе яна атрымала прэмію і адразу ж была запрошана ў Камедзі-Франсэз. На жаль, я ведаю па сабе, як цяжка трымацца ў гэтым славутым тэатры. Рэпертуарныя амплуа строга замацаваны за пэўнымі асобамі, якія іх раўніва ахоўваюць. Самая здольная служанка можа дзесяць гадоў чакаць, пакуль ёй дадуць нешта вартае з Мальера альбо Марыво. Жэнні Сарб'е, абаяльная, прыгожая, наткнулася на каменную сцяну жанчын, праслаўленых, учэпістых. Усякая другая пакарылася б і тапталася на месцы альбо праз два гады перакачавала б у тэатр на Вялікіх Бульварах. Але не такой натуры была наша Жэнні. Яна дала бой. На гэта яна мабілізавала ўсё: свой талент актрысы, культуру, прывабнасць, свае цудоўныя валасы.

Вельмі хутка яна паднялася ў тэатры на самы высокі ўзровень. Дырэктар быў ад яе ў захапленні. Драматургі патрабавалі, каб асабліва адказныя ролі даручаліся ёй і нікому больш. Крытыкі, як згаварыўшыся, курылі ёй фіміям. Нават грозны Сарсэ пісаў: «Яе міміка і жэсты могуць зачараваць і кракадзіла».

Мой бацька, які ведаў яе ў той час, казаў мне, што яна страшэнна любіла сваю прафесію, была ўзброена тэарэтычна і шукала новых, асабліва выразных спосабаў паказу. У той час тэатр спаўзаў на пазіцыі наіўнага рэалізму. Калі ў якой-небудзь п'есе Жэнні павінна была атруціцца, яна наведвала бальніцы і вывучала спецыфіку смерці ад яду. Для выяўлення належных пачуццяў яна рабіла эксперыменты з сабой. У справах мастацтва яна не саромелася, як Бальзак, які для сваіх раманаў выкарыстоўваў сябе альбо пачуцці любімай жанчыны.

Можаце сабе ўявіць, колькі было паклоннікаў у дзяўчыны дваццаці двух год у росквіце яе прыгажосці і славы. Прабавалі падступіцца і артысты, і пісьменнікі, і банкіры… Адзін з банкіраў, Анры Сталь, стаў яе абраннікам. І не таму, што ён быў багаты. Яна жыла ў сваёй сям'і і была забяспечана. А таму, што ў яго таксама была немалая прывабнасць, а галоўнае, ён абяцаў з ёю ажаніцца… Вы ведаеце, што шлюб гэты адкладваўся, бо не давалі згоды бацькі жаніха, і толькі праз тры гады Жэнні выйшла замуж за Сталя. Пражылі яны разам нядоўга. Яе незалежны характар не мог мірыцца з сямейнымі абавязкамі… Але гэта ўжо іншая гісторыя. Вернемся да Камедзі-Франсэз, да дэбютаў нашай паважанай сяброўкі… і фіялак.

Уявіце сабе артыстычнае фае ў вечар аднаўлення з удзелам Жэнні «Багдадскай прынцэсы» Дзюма-сына. П'еса гэта мае значныя недахопы – і ў мяне, прыхільніка яго моцна скампанаваных п'ес, такіх, як «Паўсвет», «Друг жанчын», «Франсіён», развязны Дзюма «Чужаземкі» і «Багдадскай прынцэсы» выклікае ўсмешку. Але ўсе, хто бачыў Жэнні ў ролі прынцэсы, сцвярджаюць, што яна стварыла праўдзівы вобраз. Пра гэта я з ёю гаварыў не раз. Цікава тое, што яна паверыла ў вобраз. «У тыя гады, – казала яна мне, – я даволі арганічна думала так, як гераіня Дзюма-сына, і мне здавалася вельмі дзіўным выстаўляць напаказ пры поўным святле самае запаветнае, свае душэўныя перажыванні». Дадайце яшчэ, што ў гэтай ролі яна магла распусціць валасы і паказаць свае цудоўныя плечы. Адным словам, гэта было ўвасабленне хараства.

Дык вось, пасля авацый, у антракце яна адпачывала ў фае. Вакол яе натоўп. Шчаслівая Жэнні сядзела на ўслоне каля Анры Сталя і з натхненнем шчабятала пра сваю перамогу.

– Вось так, даражэнькі Анры!.. Цяпер мая лодка на вадзе. Ёсць чым дыхаць… Тры дні назад вы мяне бачылі. Дрэнна іграла, праўда?.. Плюхалася, як у лужыне… Танула… Рот быў залеплены… І вось гэты вечар… Збіраю ўсе сілы, скачок – і я на паверхні!.. Скажыце, Анры, а што, калі я правалюся ў апошнім акце, не выцягну да канца? Божа мой, божа мой!

Увайшоў білецёр і падаў ёй кветкі.

– Ад каго?.. А! Ад Сэн-Лу… Ваш сапернік, Анры… Занясіце ў маю прыбіральню.

– Тут вам ліст, мадмуазэль, – сказаў білецёр.

Яна разгарнула лісток і гучна засмяялася:

– Гэта ад ліцэіста… Ён мне піша, што ў сваёй школе яны заснавалі Жэнні-клуб.

– Тады ўвесь Жакей-клуб перабяжыць у Жэнні-клуб, – пажартаваў Анры.

– Ліцэісты мне падабаюцца больш, чым аматары верхавой язды. О! І гэты канчае паэзіяй… Слухайце, мой друг:

Міла… да немагчымасці!..

– Вы будзеце яму адпісваць?

– Вядома, не! Такое мне на дзень разоў дзесяць прыносяць. Адурэць можна, адпісваючы… Але гэта мяне акрыляе… Паклоннікі ў шаснаццаць гадоў… яны будуць захапляцца мною доўга.

– Наўрад!.. У трыццаць гадоў яны будуць натарыусамі.

– А чаму натарыусам нельга мною захапляцца?

– І гэта яшчэ вам, – сказаў білецёр, падаючы ёй букецік фіялак цаною ў два су.

– О! Любата!.. Гляньце, Анры… А запіска ёсць?

– Не, мадмуазэль, запіскі няма… Дзяжурны гаварыў, што кветкі яму паклаў студэнт з Політэхнічнай вучэльні, у форму быў апрануты.

– Віншую, мая дарагая, – прамовіў Анры Сталь… – Закруціць галовы гэтым іксам у квадраце – справа нялёгкая.

Яна доўга нюхала фіялкі.

– Цудоўна пахнуць… Адзіныя знакі ўвагі, ад якіх мне радасна… Я не люблю сытай бывалай публікі, што прыходзіць паглядзець, як я паміраю ў поўнач, гэтак жа, як у поўдзень бяжыць у Пале-Раяль паслухаць, як страляюць з гарматы.

– Публіку вабіць вострае, – заўважыў Анры. – Так заўсёды было… Крывавыя баі гладыятараў… Каб актрыса праглынула сто іголак, вось быў бы поспех!

Яна засмяялася:

– А каб швейную машынку праглынула – яшчэ больш было б славы.

– На сцэну! – паклікалі з-за куліс.

Яна ўстала:

– Я гатова… Іду глытаць свае сто іголак.

Вось так, расказвала Жэнні, і пачалася гэта прыгода.

У наступную сераду зноў у апошнім антракце білецёр з усмешкай перадаў Жэнні букецік фіялак.

– Ого! – павесялела яна. – Няйначай, ад таго самага студэнта.

– Ад яго, мадмуазэль.

– А які ён на выгляд?

– Не ведаю, мадмуазэль. Пайду запытаюся ў дзяжурнага.

– Не трэба. Гэта не мае значэння.

Праз тыдзень яна не іграла ў сераду, але з'явіўшыся ў чацвер на рэпетыцыю, знайшла ў сваёй прыбіральні крыху завялы букецік фіялак. Выходзячы, яна запыталася ў вартаўніка:

– Скажыце, Бернар, мне гэтыя фіялкі ад таго самага маладога чалавека?

– Ад таго самага, мадмуазэль… Ужо трэці раз.

– А які ён сабою, гэты студэнт?

– Сімпатычны… Вельмі сімпатычны… Худаваты крыху, шчокі ўпалыя, кругі пад вачамі… Цёмныя вусікі прабіваюцца. Пенснэ. І яно так смешна – мундзір са шпагай… Пабажуся, мадмуазэль, хлопец – закаханы па вушы… Працягвае мне букецік і кажа: «Паважанай панне Жэнні Сарб'е» – і пачырванеў… як ружа.

– А чаму ён прыходзіць заўсёды ў сераду?

– А хіба вы не ведаеце. Серада – выхадны дзень у Політэхнічным. Кожную сераду партэр і галёрка перапоўнены студэнтамі. І кожны з дзяўчынай.

– І ў майго ёсць дзяўчына?

– А як жа, мадмуазэль, але гэта яго сястра… Страшэнна падобная…

– Бедны хлопчык! Каб я была смялейшай, я б вас папрасіла прывесці яго ў фае хоць адзін раз, каб ён мне сам перадаў свае фіялачкі.

– Яшчэ чаго! Не раю вам, мадмуазэль. Гэтыя тэатральныя кавалеры, калі з імі не цацкацца, – мілыя людзі, ніякай шкоды ад іх. Яны любяць актрыс здалёку, на сцэне, і гэтым задавальняюцца… А калі іх хоць капельку прылашчыць, яны адразу пачынаюць чапляцца, і тады проста жах… Дай ім кончык пальца, схопяць далонь, працягні далонь, руку адарвуць… Вам смешна, мадмуазэль, а я маю горкі вопыт. Я ўжо гадоў дваццаць служу тут. Нагледзеўся!.. Бачыў каля дзвярэй і закаханых дзяўчатак… І ашалелых дзецюкоў… І лысых, і сівых… Заўсёды прымаў ад іх і кветкі, і лісты, але каб пускаць іх наверх – нізашто.