– Ваша праўда, Бернар… Будзем раўнадушнымі, асцярожнымі і жорсткімі.

– Гэта не жорсткасць, мадмуазэль, а жыццёвая мудрасць.

Мінула некалькі тыдняў. Кожную сераду Жэнні акуратна атрымлівала букецік фіялак. У тэатры ўжо ўсе ведалі гэту гісторыю. Адна з сябровак сказала Жэнні:

– Бачыла твайго студэнта… Нішто сабе з твару, рамантычны… Гатовы тыпаж на ролю ў камедыі Мюсэ «З каханнем не жартуюць».

– А як ты пазнала, што ён мой?

– Якраз сышла ўніз у той момант, калі ён, саромеючыся, прасіў дзяжурнага перадаць табе кветкі: «Паважанай панне Жэнні Сарб'е, калі ласка…» Мне ён спадабаўся. Далікатны хлапчына, разумны, баіцца быць смешным і не ўмее схаваць свайго захаплення… Я нават пашкадавала, што ён не да мяне прыходзіць… Я б яго так не выпусціла, аддзякавала б… Заўваж, ён нічога не просіць, нічым цябе не турбуе… Каб я была табою…

– Ты б яго прыняла?

– Так, але ненадоўга… Не першы тыдзень ён сюды ходзіць. Хутка вакацыі. Ты паедзеш… Ніякай рызыкі, што ён прывяжацца…

– Твая праўда, – згадзілася Жэнні. – Гэта проста глупства не заўважаць паклоннікаў, калі іх многа і яны маладыя, каб потым, гадоў праз трыццаць, бегаць за імі, калі яны ўжо засвецяць лысінамі і ў большасці адвернуцца.

У той жа вечар, выходзячы, яна сказала вартаўніку:

– Бернар, у наступную сераду, калі студэнт з Політэхнічнага прыйдзе з фіялкамі, скажы, каб ён мне іх сам прынёс пасля трэцяга акта… Я іграю ў «Мізантропе». Пераапранацца мне не трэба… Я буду ў прыбіральні і прыму яго… Не! Я буду чакаць яго ў калідоры каля лесвіцы… Альбо, можа, у фае.

– Добра… А мадмуазэль не баіцца?..

– Чаго баяцца? Дзён праз дзесяць я еду на гастролі, а гэтага хлопца з вучэльні не пусцяць.

– Добра, мадмуазэль… Але ўсё ж, на мой погляд…

У прызначаную сераду Жэнні міжвольна іграла Селімену з асаблівым запалам, каб спадабацца незнаёмаму. У антракце, зацікаўленая і ўзрушаная, села ў кутку фае і чакала. Навокал шпацыравалі прывычныя наведвальнікі. Рэжысёр нешта тлумачыў Бланш П'ерсон, тагачаснай саперніцы Жэнні. Але чорны з пазалотай мундзір нідзе не паказваўся. Узнерваваная, нецярплівая, яна пабегла да білецёраў:

– Мяне ніхто не пытаў?

– Ніхто, мадмуазэль.

– Сёння серада, і павінны быць фіялкі. Можа, Бернар забыў іх перадаць?.. Непаразуменне нейкае…

– Непаразуменне!.. Якое непаразуменне, мадмуазэль?.. Калі жадаеце, я схаджу да дзяжурнага.

– Схадзіце… Альбо лепш, не трэба. Выходзячы, я пабачу Бернара сама.

Яна пачала здзекавацца з сябе: «Ну і жывёліны ж мы! Месяцаў шэсць я амаль не звяртала ўвагі на яго бескарысную адданасць і раптам, не знайшоўшы паднашэння ад занядбанага мною паклонніка, растрывожылася, як нявеста, страціўшы жаніха. Ах, Селімена, пашкадуеш ты Альцэста, калі ён з вялікім болем адыдзе ад цябе!»

Пасля спектакля яна спусцілася ў дзяжурку:

– Ну што, Бернар? Як мой кавалер? Вы не пасылалі яго да мяне?

– Усё роўна як назнарок, мадмуазэль… Сёння ён не прыходзіў. Першы раз, калі вы мелі ласку згадзіцца прыняць яго, у першую сераду цераз паўгода – на табе, не з'явіўся.

– Дзіўная рэч! Можа, яго хто папярэдзіў і ён спалохаўся?

– Напэўна, не, мадмуазэль. Апроч вас і мяне, пра гэта ніхто не ведаў… Вы ж нікому не гаварылі? Ну, а я тым болей… Я нават сваёй жонцы ні слова.

– Тады як вы гэта тлумачыце?

– А ніяк не тлумачу, мадмуазэль… Бываюць выпадкі… Можа, надакучыла… Альбо захварэў… Бліжэйшая серада пакажа.

Але ў наступную сераду не было ні студэнта, ні фіялак.

– Што рабіць, Бернар? Як на вашу думку, мо яго таварышы знойдуць яго?.. Альбо запытацца ў інспектара вучэльні?

– А якім гэта чынам, мадмуазэль? Мы ж нават не ведаем яго імя.

– Праўда… Як гэта сумна, Бернар! Прапалі мае надзеі!..

– Ды не, мадмуазэль… Такі быў год удачны для вас!.. А хутка гастролі – новы поспех… Нічога не прапала, усё наперадзе.

– Разумныя словы. Няўдзячная я, нядобрая… Але ж я так прывыкла к фіялкам у сераду!

Назаўтра яна выехала з Парыжа. Анры Сталь з пачцівасцю суправаджаў яе. У кожным гатэлі яе пакой быў повен руж. Вярнуўшыся ў Парыж, яна забыла свайго рамантычнага студэнта.

Прыкладна цераз год яна атрымала ліст ад палкоўніка Жэнеўрыера з просьбай прыняць яго па асабістай справе. Ліст быў карэктны і сур'ёзны. Адмовіць яна не магла. Жэнні прызначыла яму сустрэчу ў суботу пасля поўдня. Ён прыйшоў апрануты ў цывільнае, у чорным гарнітуры. Яна прыняла палкоўніка з грацыёзнай непасрэднасцю, уласцівай ёй і на сцэне і ў жыцці. Натуральнасць яе паводзін як бы моўчкі пыталася: «Што яму трэба тут, гэтаму незнаёмаму госцю?»

Яна чакала.

– Шчыра вам дзякую, мадмуазэль, што маю магчымасць пабачыцца з вамі. І калі я дазволіў сабе прасіць спаткання з вамі, на гэту смеласць штурхаў мяне не інтэрас мужчыны, а пачуцці бацькі… Я прыйшоў у чорным. Гэта жалоба па маім сыне, лейтэнанце Андрэ Жэнеўрыеры, забітым на Мадагаскары два месяцы таму назад.

Жэнні зрабіла рух, нібы хацела сказаць: «Спачуваю вам ад усяго сэрца, але…»

– Вы не ведалі майго сына, мадмуазэль, я знаю… Затое ён вас ведаў і захапляўся вамі… Вы мне можаце не даць веры, але ўсё, што я вам скажу, – чыстая праўда. Вы – тая адзіная жанчына на свеце, якую ён шанаваў і ўсім сэрцам любіў…

– Баюся паверыць, палкоўнік… Ён вам прызнаўся?

– Не мне, а сваёй сястры, ад якой не таіў нічога… Усё пачалося ў той дзень, калі яны разам пайшлі на спектакль «Гульня любві і выпадковасцей». Вярнуўшыся, мае дзеці толькі пра вас і гаварылі: «Якая мяккасць і чысціня! Жывая паэзія!» – і яшчэ шмат чаго пахвальнага, у чым я ані не сумняваюся, але якому запал маладосці, юнацкае імкненне да ідэалу… Ах, мой небарака сын быў летуценнік, фантазёр.

– Божа мой! – крыкнула Жэнні. – Значыць, гэта ён мне?..

– Ён, мадмуазэль. Мой сын Андрэ. Той самы студэнт політэхнічнай вучэльні, які некалькі месяцаў кожную сераду прыносіў вам букет фіялак… Мне ўсё дачка расказала… Спадзяюся, што гэтыя сціплыя дары захаплення не былі вам прыкрымі?.. Ён так вас любіў, вас ці, можа, ваш вобраз, створаны ім… Сцены яго пакоя былі ўвешаны вашымі партрэтамі… Колькі клопату мела сястра, дастаючы вашу новую фатаграфію, каб парадаваць брата!.. У вучэльні таварышы насміхаліся з яго: «Ты б ёй напісаў, пакутнік!»

– Чаму ж ён не пісаў?

– Ён пісаў, мадмуазэль, і я прынёс вам цэлую кучу неадпраўленых лістоў, знойдзеных пасля яго смерці. – Палкоўнік дастаў з кішэні ёмісты пакет і перадаў Жэнні. Яна мне аднойчы паказвала. Почырк шпаркі, дробны, невыразны… Лініі матэматыка, а стыль паэта.

– Захавайце гэтыя лісты, мадмуазэль, яны належаць вам… І даруйце мне за раптоўны візіт… Я лічыў сваім абавязкам, як сынаву памяць… У яго пачуццях да вас не было нічога непачцівага і легкадумнага. Вы былі для яго ўвасабленнем дасканаласці і хараства… І магу вас запэўніць, Андрэ быў варты сваёй вялікай любві.

– Але чаму ён не шукаў сустрэчы са мной? Чаму я сама нічога не зрабіла, каб з ім пабачыцца?.. Ах, як я злую на сябе! Як я злую!

– Хай вас не мучыць сумленне, мадмуазэль… Вы ж не маглі ўгадаць… Скончыўшы вучэльню, Андрэ папрасіў, каб яго накіравалі на Мадагаскар; прычынай такога рашэння былі вы, вядома… Ён сказаў сястры: «Альбо разлука вызваліць мяне ад гэтага безнадзейнага кахання, альбо я стану героем, і тады…»

– А хіба не геройства, – прамовіла ўзрушаная Жэнні, – такое пастаянства пачуццяў, такая адданасць і сціпласць!

Потым, калі палкоўнік падняўся, яна парывіста схапіла яго за рукі:

– Мне здаецца, што я не зрабіла нічога дрэннага, і ўсё ж такі… І ўсё ж я адчуваю, што на мне таксама ляжыць нейкі абавязак перад яго пакрыўджаным ценем… Мне балюча!.. Слухайце, палкоўнік, скажыце мне, дзе ваш сын пахаваны?.. Даю вам слова, што да самай сваёй смерці я кожную сераду буду прыносіць букет фіялак на яго магілу.

– Вось чаму, – закончыў сваё апавяданне Леон Ларан, – на працягу ўсяго жыцця наша Жэнні, якую лічаць чэрствай, расчараванай, а некаторыя нават цынічнай, кожную сераду пакідае сваіх сяброў, работу, свае амурныя справы і адна ідзе на могільнік Манпарнас да нябожчыка-лейтэнанта, якога ніколі не бачыла… Я думаю, вы цяпер пераканаліся ў справядлівасці маіх слоў. Гэта гісторыя надта сентыментальная для нашага часу.