Пад канец 1941 г. на Беларусі ў асноўным ужо склалася пэўная сыстэма палітычных суадносін. Яе ўтваралі нямецкія акупацыйныя ўлады, беларускія групоўкі Ермачэнкі, Акінчыца, Іваноўскага — Станкевіча і Астроўскага, які пакінуў Беларусь, але не свае амбіцыі, і ня траціў веры ў паплечнікаў — у Менску іх засталося нямала. А дапаўняла гэты палітычны ўклад савецкае і польскае падпольле. Наогул, усе гэтыя групоўкі імкнуліся ў той пэрыяд арганізацыйна ўзмацніцца і стварыць умовы для далейшай працы, чые посьпехі ў значнай ступені залежалі ад сытуацыі на фронце.

Настроі шырокіх масаў насельніцтва звычайна бывае нялёгка акрэсьліць з дакладнасьцю. У асноўным людзі ня вельмі цікавіліся палітычнай гульнёй, перш за ўсё ім трэба было выжыць. У паліцыйных данясеньнях канца 1941 г. немцы не адзначалі яшчэ ўсеагульнай варожасьці насельніцтва, але стаўленьне да акупантаў станавілася штораз горшае. Асабліва на гэта ўплывалі рабункі і рэквізыцыі, забойствы ваеннапалонных, габрэяў і савецкіх дзеячоў, захаваньне калгаснага ладу ўва Усходняй Беларусі і харчовыя цяжкасьці ў гарадох. Пры ўсім тым да спантанных і самастойных выступленьняў супраць немцаў яшчэ не даходзіла. Людзей яшчэ стрымлівала разуменьне, што ў першыя месяцы вайны ня могуць ажыцьцявіцца карэнныя палітычныя і гаспадарчыя зьмены. Такім чынам, сымпатыі насельніцтва мог заваяваць любы зацікаўлены бок, што ў сваю чаргу залежала ад магчымасьцяў дзейнасьці рэальнай улады і яе жаданьня заручыцца падтрымкай гэтага насельніцтва.

29.6.1941 г. Савет народных камісараў СССР і ЦК УКП(б)[82] выдалі дырэктыву, у якой заклікалі партыйныя арганізацыі распачаць падпольную і партызанскую барацьбу ў раёнах, пакінутых Чырвонай Арміяй пры адступленьні. 3.7.1941 г. Сталін яшчэ раз паўтарыў гэтае заданьне па радыё. Па ўсёй зоне акупацыі было загадана ўзрываць масты і дарогі, псаваць тэлеграфную і тэлефонную сувязь, паліць лясы, склады і абозы, на кожным кроку перасьледаваць і нішчыць ворага і яго памагатых, зрываць любыя іхнія мерапрыемствы. У адказ Гітлер заявіў 16.7.1941 г.:

Так была абвешчана бязьлітасная вайна ў нямецкіх тылах. На Беларусі яна прадвызначыла ўвесь далейшы ход падзеяў і стала адным з найважнейшых фактараў, што ўплывалі на дзейнасьць акупацыйнага рэжыму.

Зазначым, што партызанскую вайну савецкі ўрад абвесьціў у самыя першыя дні нямецкага нашэсьця, калі намеры Гітлера адносна занятых тэрыторый СССР былі яшчэ невядомыя. Асабліва гэта датычыла стаўленьня Нямеччыны да незалежніцкага руху ў Прыбалтыцы, Беларусі і на Украіне: ні форма панаваньня над гэтымі землямі (урады-сатэліты або беспасярэдняе нямецкае кіраўніцтва), ні гаспадарчая палітыка і, сярод іншых, пытаньне аб роспуску або захаваньні калгасаў — нічога не было загадзя вядома. Няясна было, як пачнуць сябе паводзіць немцы з савецкімі дзеячамі, ваеннапалоннымі і габрэйскім насельніцтвам. Пытаньняў было шмат, і савецкія ўлады на пачатку вайны не маглі ўпэўнена прадказаць настрой людзей і іх стаўленьне да заплянаванага збройнага руху супраціву. Такім чынам, партызанская вайна была абвешчана без увагі на будучыя паводзіны нямецкіх акупацыйных уладаў і настрой насельніцтва, яна была прадыктавана выключна вайсковымі і палітычнымі задачамі СССР.

Беларусь была вельмі важным зьвяном у агульнай стратэгіі савецкай партызанскай вайны. Выключнае значэньне мела яе геаграфічнае становішча. Па-першае, дужа спрыяльныя былі натуральныя варункі — багата лясоў і балот, і, па-другое, тут пралягалі галоўныя шляхі з захаду да Масквы. Таму не выпадкова ўжо назаўтра пасьля выданьня дырэктывы ад 29.6.1941 г. ЦК КП(б)Б і абласныя партарганізацыі Усходняй Беларусі пачалі стварэньне падпольля і партызанскіх атрадаў. Дзеля гэтага ў зоне акупацыі ў ліпені — жніўні засталося 1215 партыйцаў і каля 5000 камсамольцаў, яны атрымалі заданьне арганізаваць узброены супраціў. Паводле савецкіх крыніц, у жніўні 1941 г. на тэрыторыі БССР, галоўным чынам ува ўсходніх раёнах, быў створаны 231 партызанскі атрад, а колькасьць байцоў дасягала 12 тыс. Пераважна гэта былі чырвонаармейцы — салдаты і камандзіры, што не змаглі прарвацца на ўсход і хаваліся цяпер ад лягернага палону, партыйныя і камсамольскія дзеячы, а таксама іншыя савецкія актывісты.

Тым часам лінія фронту аддалялася ўсё далей у маскоўскім напрамку, і дзейнічаць партызанам станавілася ўсё цяжэй і цяжэй. Зброі, што выдалі ім з вайсковых складоў улетку 1941 г., не хапала, больш-менш рэгулярныя яе паставы з-за лініі фронту пачаліся толькі ў сакавіку 1942 г. Асабліва цяжка было бяз сувязі. Да красавіка 1942 г. гэтыя атрады ня мелі яшчэ сваіх радыёстанцыяў, таму немагчыма было наладзіць апэратыўны кантакт з камандаваньнем Чырвонай Арміі. Такім чынам, некалькі месяцаў партызанскія групы па Беларусі былі кінутыя на ўласны лёс. Улетку і ўвосень 1941 г. яны панесьлі значныя страты ад нямецкіх карных акцыяў, мясцовае насельніцтва, асабліва на вёсцы, таксама не заўсёды аказвала ім падтрымку.[83] Пры такой сытуацыі глыбокай восеньню 1941 г. баявая дзейнасьць гэтых групаў значна аслабела. У нямецкіх вайсковых і цывільных колах гэта ўспрымалі як канец партызанскага руху, і ня толькі з прычын матэрыяльных, але і ідэалягічных — у гэты час нямецкая армія была ўжо на подступах савецкай сталіцы.[84]

Параза немцаў пад Масквой аднавіла веру ў сілу Чырвонай Арміі, у яе здольнасьць аказваць належны супраціў ворагу. Яно істотна ўзьдзейнічала на актывізацыю савецкага падпольля на Беларусі. Зь нямецкіх паліцыйных рапартаў відаць, наколькі ўзмацніліся ў сьнежні 1941 — лютым 1942 г. партызанскія напады на транспартныя калёны Вэрмахту і ўзрасла колькасьць выпадкаў сабатажу і дывэрсіі на камунікацыйных шляхах. Аднак партызанскія групы па-ранейшаму пазьбягалі адкрытага сутыкненьня нават зь невялікімі нямецкімі атрадамі і скіроўвалі ўсе намаганьні на арганізацыйнае ўзмацненьне, пашырэньне базаў і сыстэм забесьпячэньня, дбалі аб павелічэньні свайго ўплыву сярод насельніцтва. Без сур’ёзнай матэрыяльнай падтрымкі Чырвонай Арміі іх дзейнасьць не стварала для Вэрмахту вялікай небясьпекі. Як паведамляў Шэнкендорф, у гэты час існавалі толькі невялікія партызанскія групы, якія абмяжоўваліся нападамі на пакінутыя без аховы мясцовасьці і дробныя атрады нямецкіх салдат, галоўным чынам дзеля папаўненьня сваіх запасаў. Дзейнасьць партызан ня вельмі трывожыла немцаў. Пра гэта можа сьведчыць і такі факт: перад Калядамі 1941 г. для аховы вялікага складу боепрыпасаў у Смаленску яны прыставілі ўсяго толькі двух вартавых.

Але неўзабаве пачалі праяўляцца іншыя вынікі Маскоўскай бітвы, якія мелі вялікае практычнае значэньне для разьвіцьця партызанскага руху. Пачаўся зімовы контранаступ Чырвонай Арміі. У першыя дні лютага 1942 г. адзін зь яе кліноў дасягнуў лініі Вяліж — Усьвяты, г. зн. дайшоў да паўночна-ўсходняй мяжы Беларусі, за якою ўжо дзейнічала некалькі невялікіх партызанскіх атрадаў. Такім чынам, зона партызанскай барацьбы і апэрацыйны абшар Чырвонай Арміі злучыліся, стварыліся ўмовы для іх узаемадзеяньня. Савецкае камандаваньне, напэўна, не прадбачыла такой сытуацыі. Пра гэта сьведчыць факт, што толькі ў сакавіку, г. зн. празь месяц, была наладжана сувязь паміж партызанамі Віцебшчыны і Чырвонай Арміяй. Менавіта ў гэтым месяцы савецкае вайсковае і палітычнае кіраўніцтва прыняло канкрэтнае рашэньне наконт выкарыстаньня партызанскага руху на Беларусі і ўлучыла яго ў сваю ваенную стратэгію. Немцам далі адпор пад Масквой, вайна абяцала зацягнуцца надоўга, і ў гэтай сытуацыі партызанская барацьба набыла ня толькі ваеннае, але і палітычнае значэньне. 20.3.1942 г. ЦК КП(б)Б стварыў т. зв. Паўночна-заходнюю апэрацыйную групу для дзейснага кіраўніцтва партызанскім рухам на Беларусі. Група дзейнічала сумесна з штабамі Калінінскага фронту, 3-й і 4-й ударных арміяў — іх апэрацыйная зона прылягала да Віцебшчыны. Ува Усходняй Беларусі яна падтрымлівала сувязь з падпольнымі партарганізацыямі і партызанскімі атрадамі, удзельнічала ў іх узмацненьні і актывізацыі, займалася таксама падрыхтоўкай падрыўнікоў, радыётэлеграфістаў, зьбірала і апрацоўвала выведную інфармацыю. Група выконвала ролю штабу савецкага партызанскага руху на Беларусі. У красавіку 1942 г. ЦК КП(б)Б пастанавіў набраць, падрыхтаваць і перакінуць на Беларусь 50 невялікіх атрадаў, якія павінны былі актывізаваць партызанскую барацьбу і ўцягнуць у яе насельніцтва. Кадры падбіраліся спэцыяльна з тых беларусаў, што адбывалі службу ў войску або знаходзіліся ў савецкіх тылах.