У выніку эвакуацыі значная частка людзкіх і матэрыяльных рэсурсаў Беларусі паслужыла для абароны СССР. Затое для нямецкай ваеннай гаспадаркі вынікі гэтай кампаніі ня мелі вялікага значэньня. Немцы не пераацэньвалі прамысловага патэнцыялу БССР і ня вельмі разьлічвалі на яго выкарыстаньне. Эвакуацыя не стварыла асаблівых перашкодаў для забесьпячэньня харчамі нямецкага войска і акупацыйнай адміністрацыі, бо з насельніцтва іх спаганялі самым бязьлітасным чынам. Таму востры дысбалянс паміж павялічаным попытам і паніжанай прапановай харчовых сродкаў найперш лёг цяжарам на плечы мясцовага цывільнага насельніцтва.

Такім чынам, эвакуацыя прынесла савецкім уладам ня толькі пэўную матэрыяльную карысьць. Яна выконвала важную палітычную ролю і была разбуральным фактарам у грамадзкім жыцьці акупаванай Беларусі, пагаршаючы бытавыя цяжкасьці яе насельніцтва. На гэта было разьлічана, між іншым, згаданае руйнаваньне жылых дамоў і людзкой маёмасьці, якое не зьмяшчаецца ў эканамічныя катэгорыі барацьбы. Сталін ужо ў сваёй прамове па радыё 3 ліпеня сфармуляваў задачы мабілізацыі насельніцтва для партызанскай барацьбы і стварэньня на акупаваных землях «нясьцерпных умоў для ворага і яго паслугачоў». Гэта было грознае прадвесьце, абвяшчэньне бязьлітаснай барацьбы, дзе ня браліся ў разьлік бытавыя інтарэсы насельніцтва. Ува ўмовах голаду, галечы і адсутнасьці даху над галавой куды больш было шанцаў на тое, каб уцягнуць народ у антынямецкія выступленьні. Гэтае выказваньне сьведчыла яшчэ аб адным: савецкія ўлады адмаўляліся ад усялякіх формаў грамадзкай дзейнасьці, якія дапамаглі б забясьпечыць людзям пад акупацыяй элементарную ахову здароўя і маёмасьці. Прызнавалася толькі барацьба.

Гэтыя намеры знайшлі рэалізацыю ўва Усходняй Беларусі. Грамадзкае жыцьцё было тут паралізавана: спустошаныя прадпрыемствы, сельская гаспадарка бяз сродкаў вытворчасьці, кадры спэцыялістаў — на фронце або ў эвакуацыі, уся адміністрацыйная сыстэма, сувязь і забесьпячэньне разбураныя, значная частка насельніцтва перавезена на ўсход. На долю цывільнага насельніцтва, якое не пакінула родных мясьцін, выпалі вялікія страты.[57] Заходняя Беларусь апынулася ў значна лепшым становішчы. У параўнаньні з усходнімі рэгіёнамі летам 1942 г. у Менску яе называлі «квітнеючай».

Адразу пасьля таго, як нямецкія войскі занялі Беларусь, на ўсім яе прасьцягу была ўведзена вайсковая адміністрацыя. Згодна з дырэктывамі Галоўнага камандаваньня Вэрмахту, яна мела пераходны характар, зь цягам часу цывільныя ўлады павінны былі пераняць ад яе адміністрацыйныя функцыі. Насамрэч у 1941 г. цывільным уладам была перададзена толькі частка Беларусі, рэшта яе тэрыторыі да канца акупацыі знаходзілася пад вайсковай адміністрацыяй. Пэрыяд поўнага панаваньня вайсковай адміністрацыі працягваўся толькі пару тыдняў.

У той час пераважная частка Беларусі ўваходзіла ў склад тылу групы армій «Цэнтар», аднак яе паўднёвыя раёны апынуліся ў тыле групы армій «Поўдзень». Мяжа, што падзяляла гэтыя тылы, ішла ўздоўж чыгуначнай лініі Берасьце — Гомель за 10–20 кілямэтраў на поўнач ад яе.

Паводле распараджэньня галоўнакамандуючага сухадольных войскаў ад 3.4.1941 г., адміністрацыйныя задачы арміі не ішлі далей за падтрыманьне на акупаваных землях парадку і бясьпекі дзеля іх гаспадарчага выкарыстаньня франтавымі і акупацыйнымі атрадамі. Гэтыя ўказаньні праводзіў у жыцьцё на пераважнай частцы беларускай тэрыторыі камандуючы тыламі групы армій «Цэнтар» генэрал Макс фон Бенкендорф. Пры яго штабе, які летам 1941 г. часова разьмяшчаўся ў Баранавічах, дзейнічаў галоўны камандзір СС і паліцыі, групэнфюрэр СС Эрых фон дэм Бах.[58] Ён узначальваў ахоўныя войскі СС, іх мэтай была пацыфікацыя занятых беларускіх земляў. Бах падначальваўся райхсфюрэру СС Гімлеру.

Праз шэфа паліцыі і службы бясьпекі Райху Райнгарда Гайдрыха Гімлер кіраваў яшчэ і дзейнасьцю апэрацыйных групаў (Einsatzgruppen) — спэцыяльных паліцыйных атрадаў, прызначаных для барацьбы з палітычнымі праціўнікамі гітлерызму, галоўным чынам камуністамі і савецкімі функцыянэрамі, а таксама — для вынішчэньня габрэйскага насельніцтва. На Беларусі дзейнічала Айпзацгрупа «В», перайменаваная 11.7.1941 г. у Айнзацгрупу «Б»,[59] ёю кіраваў брыгадэнфюрэр СС Артур Нэбэ. У другой палове ліпеня камандаваньне Айнзацгрупы «Б» (Einsatzgruppe «В») пераехала ў Смаленск, дзе быў разьмешчаны штаб камандзіра групы армій «Цэнтар».

Камандуючаму тылам групы армій падпарадкоўвалася сетка тэрытарыяльных палявых камэндатур (Feldkommandanturen), а ім, у сваю чаріу — шматлікія мясцовыя камэндатуры (Ortkommandanturen), якія ствараліся практычна ўва ўсіх гарадох і райцэнтрах. На ўсіх узроўнях гэтага вайскова-адміністрацыйнага апарату дзейнічалі адпаведныя гаспадарчыя службы. Яны займаліся арганізацыяй харчовых і фуражных паставаў і мабілізацыяй мясцовага насельніцтва для выкананьня неабходных для войска работ. Апрача таго, вайсковыя камэндатуры давалі падтрымку раённаму апарату Айнзацгрупы «Б», іуды ўваходзілі рухомыя апэрацыйныя атрады паліцыі, т. зв. Einsatzkommandos.

Але гэты вайскова-паліцыйны апарат ня мог цалкам справіцца з усімі гаспадарчымі, ахоўнымі і рэпрэсіўнымі задачамі. Для падтрыманьня жаданага парадку трэба было арганізаваць яшчэ адзін, дадатковы, сіламі мясцовага насельніцтва. Акупацыйныя ўлады тут кіраваліся згаданай інструкцыяй галоўнакамандуючага сухадольных войскаў ад 3.4.1941 г., якая дапускала стварэньне органаў мясцовай адміністрацыі ў абсягу адпаведна патрэбам арміі. На такой падставе паўставалі службы сярэдняга і ніжэйшага ўзроўню, гарадзкія, раённыя і валасныя ўправы. Яны мелі ў сваім распараджэньні мясцовую дапаможную паліцыю (службу аховы парадку). Усе гэтыя органы маглі працаваць пад строгім беспасярэднім наглядам вайсковых камэндатур і, згодна з названай інструкцыяй, не павінны былі мець характару палітычнай адміністрацыі. Яе спадзяваліся стварыць толькі пасьля ўвядзеньня цывільнай адміністрацыі.

Варта зьвярнуць асаблівую ўвагу на працэс стварэньня дапаможнага адміністрацыйна-паліцыйнага апарату на Беларусі. На тое ёсьць некалькі прычын.

Па-першае, гэта быў зыходны пункт у дзейнасьці акупацыйнага рэжыму.

Па-другое, усе ўправы і паліцыя павінны былі стварацца нанова, бо папярэдняя савецкая адміністрацыя перастала дзейнічаць.

Па-трэцяе, у працэсе стварэньня новай адміністрацыі адлюстравалася пэўнае стаўленьне насельніцтва да нямецкай акупацыі, дарма што часам прызначэньне на службу тут рабілася над прымусам.

Трэба бліжэй прыгледзецца да гэтай праблемы яшчэ з аднае прычыны: савецкія гісторыкі малююць адназначна варожае стаўленьне беларускага народу да нямецкай акупацыі. Раманоўскі сьцьвярджае нават, што ў

Такія пасылкі абгрунтоўвалі тэорыю аб стыхійным супраціве акупантам з самых першых дзён вайны. Усялякія іншыя матывы паводзін беларускага насельніцтва, як, да прыкладу, нежаданьне ўмешвацца ў нямецка-савецкую барацьбу, падтрымка акупацыйнага рэжыму або выкарыстаньне яго ўва ўласных нацыянальных інтарэсах, — папросту выключаліся з разгляду.

Тым часам у беларускім грамадзтве не вялося ніякай папярэдняй прапагандысцкай падрыхтоўкі на выпадак нямецкай агрэсіі. Гэта быў вельмі важны фактар, які абумоўліваў стаўленьне грамадзтва да акупацыі. Прафэсар Чэслаў Малайчын трапна заўважыў наступнае: