– Нішто сабе, – сказаў Лотр.

– Гэна… А чаго «нішто»? На мяне адноечы стогадовы ўпаў. І нічога. Часам толькі… як жа яго… гэна… у вушах страляе.

– М-м, – у адчаі замычаў Басяцкі.

– Клянуся Маці Божай і святым Міхалам, – упадаючы раптам у прыпадак гневу, сказаў Пархвер, – вось каго проста і Бог не дазволіць пакінуць без вогнішча. Ягоны тлушч адзін каштуе больш, чым усё ягонае вартае жалю жыццё.

– Гэна… А чаго маё… гэта… жыццё… Яно мне – нічога.

І тут раптам ускіпеў Багдан:

– Ты… хамуйла… Які ж ты тхор!… Я пачынаю сівець, ты, шчанюк, і яшчэ нікога не дапікнуў жыццём. Мы памром. Але ты, вось так дакараючы людзей самым каштоўным, што ім дадзена, памрэш раней. А калі дажывеш да маіх год і не атрымаеш плахі ў загрывак ці стралы ў тэльбух – значыць, беларусы сталі быдлам і іхняя высокай пробы храбрасць памерла.

Роскаш быў такі страшны, што, баючыся праклёну асуджанага, у які тады верылі значна больш, чым цяпер, суддзі змоўчалі, і нават Пархвер сцішыў свой гнеў.

– Добра, – ціха сказаў Лотр. – Ну, а ты… наступны?

Наступны, чалавечак год пад сорак, гарбаносы, са сквапным ротам у сетцы буйных жорсткіх зморшчын, з шэрымі, адначасова фанатычнымі і сварлівымі вачыма, раптам закрычаў нейкім бязглузда-страсным голасам:

– А што наступны?! Што наступны?! – Вочы ягоныя бегалі.

– Ну, ты што? – спытаў Басяцкі. – Можа, хаця ты сумленны чалавек?

– Чаго сумленны?! Нашто?! Сярод такіх людцаў ды сумленны?! Я не сумленны, я – мытар! Мытнік я! Мытар!… Данель Кадушкевіч маё прозвішча.

Братчык усміхнуўся.

– Чаго ж ты з мытараў пайшоў? – у мядзведжых Балвановічавых вочках бліснула цікавасць. – Праца пачэсная… Харошая… Сам апостал Мацей быў мытар.

АПАВЯДАННЕ ДАНЕЛЯ КАДУШКЕВІЧА

– А што Мацей?! Што Мацей?! Яму, старой перачніцы, добра было. Яго Бог да сябе прыблізіў. Ён цуды бачыў. А я нават звера Какадрыла толькі ў гішпанскай кніжцы глядзеў. І манаха марскога не бачыў. Чаго з мытараў пайшоў? А таго. Абрыдла ўсё. Раніцай устанеш, часам памыешся, пад'ясі. А што за ежа? А дзярмо ў нас ежа! Продкі тура елі – хаця б табе тут турыны капыт. Зямля аскудзела. Дзіваў мала. А што?! Няпраўда?! Захоча чалавек разнасол з'есці, звычайнае, скажам, зубрынае вымя, чаго дзяды і за ежу не лічылі, а яму пруць кожан дзень мядзведжую шынку або чорнага бусла. А ён мне абрыднуў, як гнілая рыба… А потым ідзеш мыт браць, вазы чапамі мацаць, каб не везлі недазволенага. А чаго яны там вязуць? Хіба гарэлку?! Няма таго, каб нешта такое, ну, гэтакае… Каб аж вочы на лоб палезлі. Ну, хаця б нейкага там аднарога… А потым дадому ды дадому, ды зноў есці, ды вячэраць, ды жонцы пад бок. Хаця б жонка нейкая… такая… дык не – баба… Каб жа ж гэта яна – мурынка, або… русалка, ці што, або, на горшы выпадак, турэцкая княгіня. Абрыдла мне ўсё. Есці абрыдла, мыта абрыдла, жонка абрыдла. У іншых краінах дзівы здараюцца, каметы кожны дзень, зямля цераз ноч трасецца, у небе тым розныя знакі. А ў нас толькі што цмокі ў Лепельскім возеры паздыхалі, дык я і тых не бачыў… Кінуў я ўсё… Лухта ўсё, лухта! Дзіва бы мне, дзіва, – няма дзіва. Я, можа, увогуле прарокам быць хацеў, а мне – мытарам. А што?! Тфу, вось што.

Лотр паціснуў плячыма. Паказаў на лысага Мірона Жарнакрута:

– Ну, доўга не будзем тут языком мянціць. Вячэраць час. А пра цябе я і так усё ведаю. Былі вы камедыянты. Выгналі цябе за бяздарнасць. Ты пайшоў, а паколькі ўсе спалі, то ты і фургон з вопраткай і іншым з сабою прыхваціў.

Лысы Жарнакрут падціснуў вусны. Вакол іх сабралася мноства зморшчынак, і рот стаў нагадваць зашмаргу каліты. Такія раты бываюць толькі ў з'едлівых і скупых да апошняга людзей.

– Я-як за бяздарнасць?! – спытаў Мірон, і голас ягоны зарыпеў, нібы нехта сапраўды пачаў круціць жорны. – Я?! За бяздарнасць?!

Бровы ягоныя палезлі на лоб, у вачах з'явіўся гнеў. Зашмарга каліты распусцілася, паказаўшы жоўтыя рэдкія зубы. Твар стаў падобны на бяздарна зробленую трагічную маску. Ён засмяяўся, і гэты смех спачатку рыпеў, як жорны, а потым перайшоў у трагічнае «ха-ха-ха».

– Ды я!… Ды яны… Самі вы бездары. Вось, глядзіце! – Мірон стаў у позу.

Дакуль ты будзеш…

Нібы нясцерпна зарыпелі жорны. Праўдзівей, стары вятрак. Бо ліцадзей не толькі рыпеў, але яшчэ і шалёна махаў рукамі ў паветры.

Дакуль ты будзеш, Саўл,

Дом Езусаў шматаць,

Мужоў па стогнах… э-э… цягнуць

І ў турму саджаць?

– До! – залямантаваў раптам Лотр. – До, до, до!

Гэта быў хутчэй крык адчаю, а не гневу.

– Бачыце? І вы не вытрымалі, правялебнасць, – задаволена сказаў Мірон. – Здольнасць таму што. А вы кажаце – бездар.

– Наступны! – раз'юшана і амаль непрытомна закрычаў Лотр. – За адно гэта з вас з усіх галовы пасцінаць трэба.

Бамбіза, даўжынёй з ангельскую мілю, зрабіў крок наперад і гукнуў. Асавелыя вочкі; падстрыжаны па-бурсацку, у доўгай, да пят, бурсацкай світцы пад хітонам і, дзіўна, з мордаю мамчынага сынка, нягледзячы на ўзрост. Нос панылы, куцейны.

– Jacobus sum, – сказаў ён. – Якуб Шалфейчык аз. Быў бы дыякан, ды толькі цяпер ужо не памятаю, ці мяне з бурсы выперлі, ці з дыяканаў ужо расстрыглі… Памяць мая, дзякуючы хваробе маёй, а значыцца, і Богу – tabula rasa, чыстая дошка… Ік… Suum cuique кожнаму сваё. Адны п'юць і блукаюць у завулках. Другія носяць чырвоныя мантыі.

– Ты заўтра раніцай таксама атрымаеш чырвоную мантыю, – сказаў Пархвер. – Зыркую мантыю.

– Pollice verso*, – сказаў бамбіза.

* «Апусціўшы данізу вялікі палец». У сэнсе «Дабі яго».

– Прахвост ты, – сказаў Лотр. – Валацуга ты, а не дыякан.

– Не верыце? Дык вось… «Ангел вапіяша благадатней: «Чыстая дзева, радуйся».

Голас быў страшэнны, мядзведжы, яловы. Ён біў па галаве і нібыта пакідаў сотні скабак у вушах. Гаслі свечы. Дрыжала і дзерлася слюда ў вокнах.

– «І пакі рэку-у!!!»

Якуб устаў на дыбачкі, наліўся крывёй. Нехта нябачны пачаў гартаць адразу ўсе кнігі на стале, за якім сядзелі суддзі.

– Хопіць. Па-мойму, гэта не «ангел вапіяша», а падземны дух, копша, – сказаў Басяцкі. – Наступны!

Наступны выйшаў з рада. У ягоным хітоне было, бадай што, больш дзірак, чым у хітонах усіх астатніх. Варушыліся ў шырокіх драных рукавах спрытныя, нібы зусім без костак, доўгія пальцы рук. Каўнер ягонага хітона быў падобны на манашы, шырокі, у складках, і ў гэтым каўняры, нібы ў глыбокай місе, ляжала правільна-круглая галава з рэдкімі, у некалькі кучаравых валасоў, вусамі. Тая галава была надзіва пыхлівая, з хуткімі жывымі вочкамі, з такой вялізнай верхняй губой, нібы чалавек заўсёды трымаў пад ёю ўласны язык. Гэта, аднак, была няпраўда: язык гэты боўтаўся і званіў, як хацеў.

– Глядзіце, – шапянуў Лотр. – Галава, якая гаворыць.

Басяцкі ўсміхнуўся:

– Уценьце гловы свентэго Яна, даруй мне, грэшнаму.

– Сљдзіце вы нас не як суддзі ізраільскія. Няправедна судзіце. А самі не чулі, хто такі Ян Каток. – І ён ударыў сябе шчыпоццю ў грудзі. – Утучняеце сябе, нібыта свінні непатрэбныя, а не ведаеце, што і храм Божы не гэтак для душы ўратавальны, як я.

Ён палез у кішэнь і дастаў адтуль голуба. Голасна зашаптаў яму «на вуха»:

– Ляці да Пана Бога. Скажы: фокусніка самой Маткі Боскай судзяць.

Падкінуў голуба, і той вылецеў у акно.

Каток чакаў. Потым аднекуль, і здавалася – з ягонага зада, пачалі гучаць струны арфы. Фокуснік нібы прыслухоўваўся да іх:

– Га? Га? Кажаш, не за тое, што трэба, судзяць? Правільна, не за тое. Кажаш, адмечу цябе дабратворнасцю? Адмячай, адмячай.

У Карнілы, а потым і ва ўсіх, палезлі на лоб вочы: проста з ілба ў Яна Катка вырас і пацягнуўся ўгору куст ружаў, якія струменілі ззянне і водар.

– Ммм-а, – зажмурыўся Жаба.

– І яшчэ прагну раскошы тваёй…

Вакол бандыцкай морды запалаў зорны німб. Каток склаў рукі на грудзях і заплюшчыў вочы. І тут успыхнуў рогат. Фокуснік азірнуўся і плюнуў. У тонкай ягонай механіцы нешта не так спрацавала.

– У Яна Катка вырас вялізны і зіхоткі павін хвост.

– Тфу. Памылачка атрымалася.