* Якім чынам непісьменны кат першай паловы ХVІ ст. мог прадбачыць з'яўленне, скажам, пана Канелапуласа, тэарэтыка партыі ЭРЭ, паэта, філосафа, акадэміка і тэарэтыка забойства, а таксама падобных яму, – таямніца сія вялікая ёсць! Пэўна, усё ад Бога, і некаторыя асобы дзякуючы яму маюць дар прадбачання.

Кат прымацаваў да паробкі другое крыло.

– Гэта клетка для салаўя, – ён разглядаў яе з пяшчотай і законным гонарам творцы. – З крыламі. Лятучая. Лётай сабе ў ёй дый слаў Пана Бога і нашу царкву.

І нечакана лёгка ўскінуўся на ногі.

– Хадзем, чаго табе пакажу.

Ён хутка пайшоў да завескі, адшморгнуў яе і запаліў свяцільнік. У няпэўным мігатлівым святле праступілі ля сценак вялізнай пуні дзесяткі дзівотных, незвычайных для вока машын і спаруд.

– Усясільны ён, усё ён можа, чалавечы мозг, калі з ім Бог і царква, – ціха сказаў кат. – Бачыш, унь прыбор для здабывання мозгу цераз нос і даследавання яго на прадмет небяспечных думак. Бяда толькі, вымае добра, а вось назад уставіць, калі нічога не знайшоў, – гэтага яшчэ не дабіўся. Нічога, даб'юся. Гэта доўбня з прываднымі коламі. Калі ўдала стукнуць год у трынаццаць – ніякіх думак і замераў у чалавека больш не застанецца, акрамя замеру маршыраваць і атрымоўваць за гэта хлеб.

Ён песціў рукамі машыны.

– А ото клеткі.

Адна клетка была вялізная, як карабель, абцякальнай формы, з шарнірнымі лопасцямі.

– Унь плаваючая клетка. З плаўнікамі. Для кіта… А унь там – бачыш, з нагамі – бегаючыя, для львоў… Гэ, брат, тут тыдзень можна паказваць. Клеткі розныя. Хачу яшчэ такія, каб поўзалі, прыдумаць. Для чарвякоў.

– Для чарвякоў, бадай што, лішняе, – падаў голас ганец.

– Ну, не кажы. Мала што! Яны таксама ля карэнняў рыюць. Паехалі?

Ён падпяразваў сарочку скураным рэменем з кручкамі. Сарочка была відавочна з чужога пляча, і ганцу зноў стала непамысна.

Кат узяў меч.

– Можа, і не трэба, – сказаў ганец.

– Ну, на ўсякі выпадак. А што?

– Ды ерэтыкі. У лепшым выпадку вешаць, а то і вогнішча.

Кат расплыўся ва ўсмешцы.

– Ну, брат, гэта ты добрае прынёс… Гэта…

– Уга-га! – падзяліла захапленне, сказала замест гаспадара істота на шафе.

І толькі зараз у святле свяцільніка ганец убачыў там вялізную, у палову сажня, кугакаўку. Ён ніколі не бачыў такіх. У два разы большая за любога пугача. Ганец пазадкаваў да дзвярэй.

– Ну, звяры, – сказаў кат, – не дурэйце тут без мяне, заставайцеся разумныя. Я вам за гэта мяса прывязу з горада.

…Яны павольна ехалі берагам Нёмана. Сонца было ў зеніце і паліла няшчадна і нелітасціва.

– Я, брат, чалавека ведаю да апошняга, – разважаў кат. – Як ніхто больш. Работа ў мяне старадрэўняя, пачэсная, ганаровая. З усімі вялікімі людзьмі, ужо не кажучы пра ўсіх разумных, знаёмы.

І раптам ганец зноў убачыў на катавым твары расчараванне і меланхолію.

– Але работа ў мяне няўдзячная. Гандляр, скажам, дагодзіць пакупцу – яму рукі ціснуць, у наступны раз да яго прыйдуць. А да мяне? Лекару ад таго, хто ачуняе – падарункі. – Кат усхліпнуў. – А я стараюся, начэй не сплю для агульнай, для грамадскай карысці, а мне – ну хоць бы хто. Айцы царквы, вядома, не ў лік, іх можна не браць пад увагу. Але нічога я так не хачу, як чалавечай падзякі. Мне – ад людзей бы дзякуй. Ну, сказаў бы хаця адзін: вось, братка, здорава ты з мяне галаву знёс. Я проста цяперака на сёмым небе. Дык не… Сёння хаця каго? Чаго гэта ўвесь сінедрыён сабраўся?

– Хрыста з апосталамі смерцю караць.

Кат спыніў каня.

– Жартуеш, ці што?

– Ды не, праўда.

– Б-бацюхны, – глухім голасам сказаў кат. – В-вой!

– Што, не любіш?

– Ды не… Не! Выпадак які рэдкі! Шчасце, шчасце якое прываліла!

Кат задумліва ўсміхнуўся сонцу і жаўрукам. Яны набліжаліся да брамы ў валу.

– Лічыну апусці.

– Не лічыну, а забрала… Для барацьбы за справядлівасць. – Кат апусціў чырвоную маску. – Пане мой Божа, шчасце якое. Слухай, няўжо грамада не падзякуе, не адзначыць маёй працы, доўгай маёй працы? І ён… Слухай, яму ж усё адно ўваскрасаць – можа, і пахваліць?

– А можа…

– Хутчэй, братка, хутчэй.

Яны пусцілі коней наўскапыт.

…Калі яны праязджалі праз Ростань, рэдкія людзі былога натоўпу яшчэ аставаліся на ёй. Сядзелі ля ратушы, маўчалі. І маўчанне стала яшчэ больш хмурнае, калі ўбачылі конніка ў чырвонай масцы.

– Паскакалі, – сказаў Зянон, убачыўшы ката і ганца.

– Паскакалі, – Гіаў стругаў мечнай загатоўкай трэсачку.

Марка і Кляонік гулялі ў косці. Нічога не сказалі, толькі змрочна прасачылі за коннікамі.

– Каб самазванец – яны б так хутка па ката не паскакалі, не павезлі, – сказаў Дудар.

– Ясна, – жорстка кінуў Кірык. – Абмішуліліся мы. На нашых вачах другі раз Хрыста ўзялі, а мы далі ім узяць. Апошнюю нашу абарону перад мытарамі. Шкада.

– Кінь глупства вярзці, галава, – усміхнуўся Кляонік. – Проста чалавек. Людзі. Таму і шкада.

Каваль ужо амаль кіпеў:

– Раз хапаюць, раз адразу па ката ды на каразн – значыцца, гэта не проста людзі.

Вус глядзеў на свет змрочнымі вачыма праз бліскучыя залатыя пальцы.

– Да нас прыйшоў. Ведаў, што кепска.

– Каб нас абараніць, прыйшоў, – яшчэ ўзвысіў голас Вястун. – Каб горад свой абараніць. Ад голаду, ад іхняй чумы, ад падаткаў, ад манахаў. Сам Хрыстос! То што, дамо?!

І раптам ён ускочыў. Абвёў вачыма бязлюдную плошчу, сляпучыя пад сонцам муры, зачыненыя ад гарачыні аканіцы.

– Гэй, людзі!

Плошча маўчала.

– Людзі! – гаркнуў на ўвесь голас Кірык. – Забойства! Хрыстос прыйшоў у Гародню!

Дантэ

Песня

Яны стаялі ў вялікай суднай зале, толькі цяпер не ля дзвярэй, а ля ўзвышэння, на якім высіўся стол. Нікога больш сёння ў зале не было: занадта важлівая была справа, каб дапусціць кагосьці з пабочных, хай сабе і багатых людзей.

Толькі гэтыя трынаццаць з трапяткімі адбіткамі полымя на тварах (перад імі стаяла жароўня, і ад яе агню, здавалася, былі ружовыя хітоны з радна і крывавыя твары). Ды яшчэ варта (латы іхнія ад вобліскаў наліваліся чырванню, дрыжэлі і нібыта плавіліся). Ды яшчэ кат са скрыжаванымі на грудзях, голымі па локаць рукамі ля дзвярэй у катоўню.

Ды яшчэ, высока за сталом, увесь вялікі гародзенскі сінедрыён. Войт Жаба ад замкавага і магістрацкага суда, адзін у двух іпастасях; Юстын і радцы – ад магістрата, радзецкага і лаўнічага суда; Балвановіч з чатырма бязлікімі папамі і Лотр з Камаром і Басяцкім – ад суда духоўнага.

Іосія паказаў вачыма Братчыку на канец прэнга. Каб даўжэйшы быў падважнік, канец гэты прасунулі ў адтуліну ля дзвярэй катавальні: правасуддзе прыгадала падсудным, што яно такое, намякнула, якое яно, прыўзняло з сапраўднага свайго аблічча краёчак самавітай і гожай маскі.

Круцельскі Юрасёвы твар скрывіўся. Ён уздыхнуў.

– Зала чалавеказнаўства, – прашаптаў іудзей.

Братчык нявесела ўсміхнуўся.

– Тут прызнаюцца ў тым, чаго не рабілі, – сказаў Іосія.

– Ну, гэта не навіна, – аднымі вуснамі сказаў Братчык.

Упаў удар молата.

– Дык вось, – сказаў Лотр. – Што прымусіла вас, агідныя ерэтыкі, імя Хрыста, Пана Бога нашага, і апосталаў ягоных сабе прыпісаць і прыўлашчыць?

– Мы ліцадзеі, – з воцатнай усмешкай сказаў лысы Мірон Жарнакрут. – Праўдзівей, я ліцадзей. Іх я проста ўзяў у сябры. Астатнія, былыя мае сябры, выгналі мяне.

– Разам з фургонам? – спытаў Басяцкі.

Маўчанне.

– Добра, – сказаў Лотр. – А што прымусіла вас, няшчасныя, пайсці з ім? Ну вось хаця б ты, мардаты? Як цябе?…