…Трохі пазней сябры спусціліся ніжэй Каложскай царквы, да Нёмана. Шырокі, імкліва-прыгожы, празрысты, ён ляцеў, як страла. Праменні сонца гулялі на плыні, на купалах Каложы, на свінцовых, пазалочаных рамах у яе вокнах, на аліўкава-зялёных, карычневых, вясёлкавых крыжах з майалікі, на дахах і крыжах Барысаглебскага манастыра. На недалёкай драўлянай званіцы «Алене», пабудаванай коштам жонкі былога вялікага князя, блішчалі ахвяраваныя ёю званы. Шмат. Дзесяткі два.

Некалькі маладых мніхаў-жывапісцаў з манастырскай школы сядзелі на сонейку, корпаліся з фарбамі ў драўляных лыжачках, у паловах яечных шкарлупак, у кубачках, памерам з напарстак. Малявалі нешта на дошках, цюкалі чаканчыкамі па золаце і срэбры.

– Таксама радыя цеплыні, – сказаў распешчана дудар. – Божаму сонейку.

– А яны што, не людзі? – усміхнуўся Кляонік.

– Дык вы ж адны адных не лічыце за людзей, – буркнуў Турай.

Каваль пакасіўся на яго.

– Яны – людзі, – сказаў разьбяр. – І страшэнна здольныя людзі. У мяне з імі больш братэрства, чым хаця б з тым… капланам Басяцкім. Непамысна мне, калі гляджу я ў ягоныя вочы. Ён нешта такое патаемнае, страшнае.

– Кінь, – сказаў Марка. – Што ён, ад веры можа нас адвесці? Мы вас не чапаем, а вы нас не чапаеце.

– Мы не чапаем. Яны могуць зачапіць.

– Яны? – усміхнуўся Марка. – Слабыя? Колькі іх на Гародню?

– А «Ганну» яны, слабыя, ужо адабралі ў вас. І пісар Богуш, са згоды караля, на іхнюю карысць былым Спасаіконапрэабражэннем паступіўся.

– То ён жа табе лепей…

– Мне ён не лепей. Мне будзе кепска, калі святую нашу раўнавагу яны парушаць. Калі ты за рэбры павіснеш, а я, каталік, за кампанію з табой. Як сябар. Чуў, вяшчальнікі сёння што крычалі? Мышэй судзяць. Нібыта проба. А доказная інквізіцыя гуляць пайшла. Малады Бекеш быў у Італіі, у Рыме. Жах там робіцца.

– І нашыя не лепей, – сказаў Турай.

– Правільна. Але «нашыя» далёка, – сказаў Вястун. – А гэтыя бліжэй і бліжэй. То што там казаў Бекеш?

– А тое. Страшныя ідуць часы. Царкву маю нібы ахапіў злы дух. Манахі і папы гуляшчыя і прагныя. Тысячамі паляць людзей. Цёмнае ідзе, хлопцы.

– Гэ-э, – сказаў Зянон. – Дарэмна ў набат б'еш. Тут у нас свой закон. Нікога асабліва за веру не чапаюць. Ну, паступіўся Богуш «Спасам». А чаму забываеш, што ён праваслаўны, што ён гэтаму вось манастыру Чышчаўляны падарыў, што нават вялікая княгіня яму, манастыру, званіцу пабудавала і сад пажалавала. Што суседняе з намі Панямунне яму кароль падарыў.

– Былы кароль, – сказаў Вястун. – Былая каралева. Цяпер у нас каралева рымлянка. З тых месцаў, дзе людцаў тысячамі паляць.

– Так, – сказаў Кляонік. – Дачка медзіяланскага* князя.

* Міланскага. Бона Сфорца.

– Дый Богуш ужо не той, – казаў далей каваль. – Хістаецца панства, хлопцы. Войт у нас хто? Іншыя паны? Праўду кажа Кляонік. Як бы нам сапраўды на коле не верашчаць. Асабліва калі яны, як з мышамі, спяюцца… нашыя ды іхнія. А мы ж таксама для іх… мышы… Страшныя ідуць часы.

Яны адышлі далей, каб не перашкаджаць мастакам, і разваліліся на траўцы. Зянон, сядаючы на свой мех са збожжам, думаў.

– Дурні яны, ці што? – урэшце спытаў ён. – Мышэй судзяць?

– Не яны дурні, – сказаў Дудар. – Гэта мы дурныя, як дарога. Хіба маленькія могуць столькі з'есці? А Камар іх судзіць.

– А Камар хіба вялікі? – спытаў Кляонік.

– А з добрую такі свінню будзе, – сказаў Вястун.

Маўчалі. Ласкавае – ля ракі – сонца гладзіла твары.

– Хто ўсё ж гэты Басяцкі? – спытаў змрочна Гіаў. – Нейкі ён не такі, як усе дамінікане. Алейны нейкі, халера на яго. Па начах да яго людзі ходзяць. Сам ён, здаецца, усё і пра ўсіх ведае.

Кляонік раптам крэкнуў:

– Добра, хлопцы. Усе тут свае – можна трохі і адкрыць. Чулі, з усіх амбонаў крычаць, што ерась галаву ўзняла? Тут табе ерась гусіцкая, тут табе – лютарская… Наконт гусітаў нічога не скажу, хаця «чашнікі»* і дзярмо. Забітых не судзяць. А астатнія такія самыя свінні, толькі што царква больш танная… Рым з імі, вядома, б'ецца не на жыццё, а на смерць. І мячом… і… атрутай. Крыжакі. І вось, Бекеш казаў, ходзяць паўсюль страшныя чуткі. Нібы ёсць пад зямлёй, у вялікай схове… больш магутнае за папу…

* Правае, здрадніцкае крыло гусітаў.

– Ну, што замоўк? – спытаў Вус.

– Братэрства патаемнае, – скончыў разьбяр. – Тыя самыя крыжакі, што… атрутай ваююць. Нібыта ніхто добра нічога не ведае, але ёсць.

– А я б такіх молатам вось гэтым, – сказаў Вястун. – Каб галава ў жывот юкнула і праз пуп глядзела.

– І вось, калі праўду кажуць, могуць яны забрацца не толькі сюды, а і ў пекла. А калі сюды забраліся – неадменна Басяцкі з іх. Ты зірні ў вочы. Плоскія. Зялёныя… Змей. Так і чакаеш, што адкрые рот, а адтуль замест языка – травінка-джала.

– Можа быць, – сказаў Марка. – Усё можа быць.

– Ды нашто ім сюды? – спытаў Турай. – Тут у нас ціха.

Вус развёў залатымі рукамі.

– Маўчы ўжо… ціха, – сказаў ён.

– Няма ў нас цішыні, хлопцы, – сказаў Кляонік. – Бязвер'е ў нас з'явілася. Гэта больш страшна для іх, чым цюрынгійскія бунтаўшчыкі. Тыя, хаця ў Бога вераць.

– А ты верыш? – з'едліва спытаў Турай.

– Мая справа. Як твая вера – твая, а ягоная – яго… Ну, магу сказаць: веру ў Бога-духа, агульнага для ўсіх. Твары розныя, а Ён адзін. І няма чаго за розныя лічыны Божыя спрачацца і рэзаць адзін аднаго.

– Ты ж каталік? – спытаў Турай.

– Для мяне самая зручная вера. Я разьбяр. Ніхто іншы разьблёных багоў не прызнае. І таму я каталік… пакуль рэжуць жывых людзей з дрэва… і да таго часу, калі стануць… як дрэва… рэзаць жывых людзей.

Яму было цяжка і страшна выказваць гэтыя свае новыя думкі. Турай кінуўся на калені.

– Ерэтык ты, а не каталік!

– Ану, сядай. – Каваль паклаў руку на галаву мечніку і з сілаю пасадзіў. – Таксама яшчэ… айцец царквы. І я лічу: адзін Бог ва ўсіх. Як ты… для мяне – Турай, дзядзька Турай… для Маркі ты – бацька… а для жонкі тваёй і сяброў – Гіаў. Змоўч. Сабораў нам тут не разводзь. Дай слухаць.

– Ды чаго ён?!

– Змоўч, кажу, – сказаў каваль. – Цікава. Судзіць чалавек тое, чаго дагэтуль ніхто не асмельваўся судзіць. Кажы далей, што там наконт бязверных?

– Ды што, – сказаў разьбяр. – З'явіліся пісаныя кніжачкі. Шмат. «Княства Белай Русі і Літвы, суджанае праўдай вечнай»*.

* Трохі пазней тая самая падмётная ерэтычная кніга з некаторымі выпраўленнямі была ў Гародні надрукаваная.

– Там што? – прагна глядзеў у ягоныя вочы Вястун.

– Няма багоў, – сказаў Кляонік, – і не трэба тамлення і марэння духа па іх. Няма і не трэба аніякай улады Адамава сына над гэткім жа сынам Адамавым. Няма і не трэба лепшых і горшых у дзяржаве, царкве і касцёле, і ў багацці.

– Як гэта няма? – спытаў Вус.

– Не павінна быць… Не павінна быць розніцы ў законе, розніцы між каралём і народам, між тым, хто царуе, і тым, хто арэ, між плебеем і шляхціцам, а павінна быць усё для ўсіх, агульнае і роўна, і воля павінна быць і на зямлі і на небе, а веруй, як хто хоча.

Лягло маўчанне. Потым Турай уздыхнуў.

– Праўда. Толькі наконт Бога – ілжа.

– Ну, гэта табе сам Бог, калі памрэш, скажа, – усміхнуўся каваль. – Сказана: веруй, як хочаш. Сапраўды, «суджанае вечнай праўдай».

– Праўда… – сказаў Кляонік. – І вось таму і страшна мне. Нешта такое (толькі з верай Божай) Гус казаў і Пракоп – як на іх кінуліся?! Крывёй залілі. А цяпер праўда зноў усплыла. У нас. Цёплая. А на цёплае вужакі і змеі паўзуць. То няўжо, думаеце, на нас яны не кінуцца?! І з мячом многія адкрыта кінуцца, і тыя, падземныя, з атрутай. Таму я і кажу: цёмнае ідзе, кроў ідзе, меч ідзе, атрута ідзе.

– Кінь, – сказаў легкаважны Марка. – Не папусціць Бог.

– Які? Твой? Мой? Іхні?

– Адзіны ёсць Бог. Праўду кажаш, – сказаў Вястун.

– Які?

– Наш. Мужыцкі.

– Дужа ён вам з хлебам дапамог, – сказаў Зянон. – А ёсць жа хлеб. Ува ўсіх гэтых ёсць. А Богу нібыта і няма да нас нічога. Як вы мне памаглі, то памог тады і ён.