Шрэла збянтэжана працягнуў руку, але тут жа рвануў яе назад, да сябе, бо па начальнiкавым твары ён заўважыў: поцiск яго далонi не належыць да прынятых тут фармальнасцей; Шрэла збянтэжана маўчаў, пераклаў цыгарэцiну з правай рукi ў левую i крадком зiрнуў на Нэтлiнгера.

Муры вакол гэтага двара, неба па-над iмi былi апошнiмi рэчамi на гэтай зямлi, якiя давялося бачыць Фэрдзi; магчыма, голас начальнiка быў апошнiм чалавечым голасам, якi ён пачуў на гэтым дзядзiнцы — досыць вузкiм, каб дым з Нэтлiнгеравай цыгары мог запоўнiць яго ўвесь; прынюхваючыся, начальнiк падумаў: "Божа мой, ты заўсёды добра разбiраўся ў цыгарах: тут табе трэба аддаць належнае".

Нэтлiнгер не выцягваў цыгары з рота.

— Ты мог абысцiся гэтым разам без развiтальнае прамовы. Значыць, дзякуй i — да пабачэння.

Ён схапiў Шрэлу за плечы i падпiхнуў яго ў напрамку да ўнутранай брамы, якая перад iмi адчынiлася; Нэтлiнгер павольна павёў Шрэлу да знешняй брамы; Шрэла спынiўся, аддаў вартаўнiку свае паперы; той уважлiва паглядзеў на iх, кiўнуў i адчынiў браму.

— Ну, вось яна тут, воля, — сказаў Нэтлiнгер, смеючыся, — на тым баку вулiцы стаiць мая машына; скажы, куды цябе адвезцi.

Шрэла перайшоў з iм цераз вулiцу i завагаўся, калi шафёр адчынiў яму дзверцы.

— Ну, — сказаў Нэтлiнгер, — сядай.

Шрэла зняў свой капялюш, залез у машыну; сеўшы, адкiнуўся на спiнку сядзення i паглядзеў на Нэтлiнгера, якi таксама залез у кабiну i падсунуўся блiжэй да яго.

— Куды ты хочаш ехаць?

— На вакзал, — адказаў Шрэла.

— У цябе там рэчы?

— Hе.

— Дык што, ты ўжо зноў хочаш пакiнуць наш гасцiнны горад? — спытаў Нэтлiнгер. Нахiлiўшыся да шафёра, ён сказаў яму: — На галоўны вакзал.

— Hе, — сказаў Шрэла, — я не хачу пакiдаць гэтага гасцiннага горада. Ты не знайшоў Роберта?

— Hе, — адказаў Нэтлiнгер, — ён рэдка паказваецца на людзях. Цэлы дзень я спрабаваў убачыцца з iм, ды ён усё выслiзваў неяк; а калi я ўжо амаль накрыў яго ў гатэлi "Прынц Генрых", ён здолеў уцячы праз бакавыя дзверы. Праз яго мне давялося мець вялiкую прыкрасць.

— I раней таксама ты яго не сустракаў?

— Hе, — адказаў Нэтлiнгер, — нiводнага разу; ён жыве зусiм адасоблена.

Машына спынiлася перад святлафорам. Шрэла зняў акуляры, выцер iх насоўкаю i падсунуўся блiжэй да акна.

— Вiдаць, — сказаў Нэтлiнгер, — у цябе дзiўнаватае адчуванне: па гэткiм доўгiм часе i пры такiх акалiчнасцях зноў апынуцца ў Германii; ты яе ўжо не пазнаеш.

— Ды не, пазнаю ўжо, — адказаў Шрэла, — накшталт таго, як звычайна пазнаеш жанчыну, якую зусiм малады кахаў, а цяпер праз дваццаць гадоў напаткаў: яна зрабiлася тоўстая; затлусценне залозаў; вiдавочна, што яна выйшла за чалавека не толькi багатага, але i працавiтага; вiла за горадам, машына, пярсцёнкi на кожным пальцы; пры гэткiх акалiчнасцях з даўняе любовi застаецца адно што строiць кепiкi.

— Натуральна, гэткiя абразкi ўсё-такi досыць скажоныя, — сказаў Нэтлiнгер.

— Гэта напраўду абразкi, — сказаў Шрэла, — i калi б iх было ў цябе тры тысячы, ты б, мажлiва, спазнаў крыху праўды.

— Сумняваюся таксама наконт верагоднасцi тваiх меркаванняў пра нашу краiну: ты прабыў толькi дваццаць чатыры гадзiны ў краiне, у тым лiку дваццаць тры — у турме.

— Табе цяжка ўявiць, як шмат можна даведацца пра краiну, седзячы ў турме; у вашых астрогах найбольш сядзяць за ашуканства; на жаль, самаашуканства не разглядаюць тут як крымiнальнае злачынства; магчыма, ты не ведаеш, што я з апошнiх дваццацi двух год чатыры правёў у турме?

Машына павольна ехала ў вялiкiм патоку, якi ўтварыўся перад святлафорам на скрыжаваннi.

— Hе, — сказаў Нэтлiнгер, — я гэтага не ведаў. Дзе ты сядзеў, у Галандыi?

— У Галандыi, — адказаў Шрэла, — i ў Англii таксама.

— За што гэта?

— За дзеяннi ў стане афекту, у вынiку любоўнай тугi, але не з iдэалiстычных памкненняў, а праз тое, што я змагаўся супраць цалкам рэальных з'яў.

— Цi нельга растлумачыць гэта больш падрабязна?

— Hе, — адказаў Шрэла, — ты б усё адно нiчога не зразумеў i ўспрыняў бы гэта як камплiмент. Я пагражаў аднаму галандскаму палiтыку, якi абвясцiў, што трэба павынiшчыць усiх немцаў; гэта быў дужа папулярны палiтык; потым, калi немцы акупавалi Галандыю, яны вызвалiлi мяне, мяркуючы, што я нейкiм чынам пакутаваў за нямецкую справу; але пасля яны знайшлi маё iмя ў спiсе шуканых асоб, i мне давялося ўцякаць ад iх любовi ў Англiю; там я пагражаў пэўнаму ангельскаму палiтыку, якi сказаў, што трэба павынiшчыць ўсiх немцаў, уратаваўшы адно створаныя iмi шэдэўры мастацтва; гэта быў надта папулярны палiтык; але неўзабаве я атрымаў ад iх амнiстыю, бо яны меркавалi, што трэба шанаваць мае пачуццi — пачуццi, якiх у мяне зусiм не было, калi я пагражаў гэтаму палiтыку; гэтак вось людзей спачатку памылкова кiдаюць у астрог, а пасля гэтаксама памылкова адпускаюць на волю.

Нэтлiнгер засмяяўся:

— Калi ты ўжо збiраеш карцiны, я магу дазволiць дадаць да тваёй калекцыi яшчэ адну. Як табе, напрыклад, падабаецца гэткая карцiна: непрымiральная палiтычная варожасць памiж двума школьнымi таварышамi; праследаваннi, допыты, уцёкi, смяртэльная нянавiсць — але праз дваццаць два гады той самы праследавальнiк, гэты жахлiвы тып, вызваляе з турмы ўцекача, якi акурат вяртаецца дадому? Цi гэта не карцiна, вартая таго, каб папоўнiць тваю калекцыю?

— Гэта не карцiна, — адказаў Шрэла, — а толькi гiсторыя, у якой ёсць адна хiба: яна, апроч усяго, яшчэ i праўдзiвая; але калi я перакладу гэтую гiсторыю на вобразна-абстрактную мову i адпаведна яе табе растлумачу — дык яна не будзе надта пахвальнаю для цябе.

— Гэта напраўду дзiўна, — сказаў няголасна Нэтлiнгер i выцягнуў цыгару з рота, — калi я тут прашу зразумець мяне; але павер мне, калi я ўбачыў тваё прозвiшча ў спiсе шуканых асоб, прачытаў рапарт i даведаўся, што яны сапраўды затрымалi цябе на мяжы, — я без усялякiх ваганняў пачаў рабiць усе захады, каб цябе вызвалiць.

— Мне было б вельмi шкада, — сказаў Шрэла, — калi б ты падумаў, што я сумняваюся ў шчырасцi тваiх матываў i пачуццяў. Нават тваё раскаянне не будзiць ува мне сумненняў, але ў кожнай карцiне — а ты ж прасiў мяне ўзяць тую гiсторыю як карцiну ў маю калекцыю, — у кожнай карцiне ёсць пэўная абстракцыя, а менавiта — роля, якую ты выконваў тады i надалей выконваеш сёння; ролi, даруй мне, усё тыя ж самыя; бо тады, каб абясшкодзiць мяне, трэба было пасадзiць мяне за краты, а сёння, каб зрабiць мяне бясшкодным, трэба выпусцiць мяне з турмы; баюся, што Роберту, якi мае куды болей абстрактнае мысленне, чым я, якраз з тае прычыны не карцiць сустракацца з табою. Я спадзяюся, ты мяне разумееш: i тады таксама я анi не сумняваўся ў шчырасцi тваiх матываў i пачуццяў, ты мяне не можаш зразумець i нават не спрабуй рабiць гэтага, бо ты выконваў свае ролi несвядома, — iначай ты быў бы цынiк альбо злачынец; але ж ты не зрабiўся нi тым, нi другiм.

— Цяпер я напраўду не ведаю, камплiмент гэта цi нешта зусiм адваротнае.

— I аднаго, i другога патроху.

— Магчыма, табе невядома, што я зрабiў для тваёй сястры?

— Ты абараняў Эдыт?

— Ага. Вакера хацеў арыштаваць яе i кожны раз заносiў яе iмя ў спiсы, а я штораз выкрэслiваў.

— Вашыя дабрадзействы, — цiха прамовiў Шрэла, — яшчэ цi не страшнейшыя за вашыя злачынствы.

— А вы яшчэ больш бязлiтасныя за самога Госпада Бога, якi даруе грахi тым, хто пакаяўся.

— Мы — гэта не Госпад Бог i не прыпiсваем сабе нi ягонай усяведнасцi, нi ягонай лiтасцiвасцi.

Нэтлiнгер адхiнуўся, страсянуўшы галавою; Шрэла выцягнуў з кiшэнi цыгарэту, засунуў яе ў рот i зноў спалохаўся, калi Нэтлiнгер нечакана пыхнуў запальнiчкай у яго пад носам; чысты, светла-блакiтны дым мала што не апалiў яму павекi. "А твая цяперашняя ветлiвасць, — думаў ён, — горшая за тваю тагачасную няветлiвасць. Твая апантанасць засталася такою, як i была: гэтаксама як ты тады шпурляў мне мячык у твар, цяпер ты назойлiва даеш мне прыпалiць".

— Калi я змагу знайсцi Роберта? — спытаў ён.

— Вiдаць, не раней як у панядзелак; я так i не здолеў высветлiць, куды ён з'ехаў на выхадныя; няма таксама нi яго бацькi, нi дачкi; можа, заспееш яго дома сёння ўвечары альбо заўтра а палове дзесятай у гатэлi "Прынц Генрых"; ён ад паловы дзесятай да адзiнаццатай гуляе там у бiльярд. Спадзяюся, у турме з табой не абыходзiлiся груба?