— А з табой што здарылася, Вялікі Правадыр? Выглядаеш, як Правадыр Сядзячы Бык, які абвясьціў сядзячы страйк. — Ён зірнуў на вострых, каб праверыць, ці нехта засьмяецца зь ягонага жарту; калі яны толькі ўхмыльнуліся, ён зноўку паглядзеў на мяне і зноўку падміргнуў. — Як цябе зваць, Правадыр?

Білі Бібіт адгукнуўся зь іншага боку палаты.

— Яго з-з-завуць Бромдэн. П-п-равадыр Бромдэн. Усе завуць яго П-п-правадыр Мятла, бо санітары амаль увесь час п-п-рымушаюць яго месьці. Б-больш ён асабліва ні на што ня з-здольны, напэўна. Ён глухі, — Білі абхапіў рукамі падбародзьдзе. — Калі б я быў г-г-глухі, — уздыхнуў ён, — я б забіўся.

Макмэрфі ўсё яшчэ глядзіць на мяне.

— Але ж ён і вымахае, як школу скончыць, праўда? Цікава, колькі ў ім росту.

— Здаецца, нехта яго аднойчы замераў: ён быў за д-два м-мэтры; але ён б-б-баіцца ўласнага ценю, хоць і здаравенны. П-проста зда-даравенны глухі індзеец.

— Калі я пабачыў, як ён тут сядзіць, дык адразу падумаў, што выглядае крыху, як індзеец. Але ж Бромдэн — імя не індзейскае. Зь якога ён племені?

— Ня ведаю, — кажа Білі. — Ён ужо быў тут, к-калі я сюды па-патрапіў.

— Я маю інфармацыю ад доктара, — улазіць Гардынг, — што ён толькі напалову індзеец. Здаецца, гэта вымерлае племя зь цясьніны Каламбіі. Доктар казаў, што ягоны бацька быў лі­дэрам племені, адпаведна ён і мае тытул «Правадыр». Што датычыць прозьвішча «Бромдэн», тут, на жаль, мае веды ін­дзей­скай культуры бясьсільныя.

Макмэрфі нахіліў галаву да маёй так, што мне давялося гля­дзець на яго.

— Дык гэта праўда? Ты глухі, Правадыр?

— Ён г-г-глуханямы.

Макмэрфі наморшчыўся і доўга разглядаў мой твар. Потым ён зноў выпрастаўся і працягнуў мне руку.

— Ну, якая б там трасца ні была, руку ён можа паціснуць, праўда? Глухі ці які. Богам клянуся, Правадыр: хоць ты й вялікі, але руку мне пацісьнеш, інакш я гэта зьнявагай палічу. Ня дужа добрая ідэя — зьневажаць новага бацьку-атамана больніцы.

Сказаўшы гэта, ён зноў паглядзеў на Гардынга і на Білі і зрабіў сьмешны твар, але руку пакінуў перада мной, з далоньню вялікай, як міска.

Я вельмі ясна памятаю, як яна выглядала: пад пазногцямі — чарната ад працы ў гаражы, над костачкамі кулака — наколаты якар, на сярэдняй костачцы — брудны плястыр, які адклеіўся з краю. Усе астатнія суставы пальцаў былі ў шнарах і парэзах, старых і сьвежых. Я памятаю, што далонь была гладкая і цьвёрдая, як костка, — далонь, якая цягала за драўляныя дзержакі нямала сякераў і матыкаў. Пра такую адразу не падумаеш, як пра руку картыжніка. Далонь была мазолістая, і мазалі патрэсканыя, а ў трэшчыны падчас працы ўбілася зямля. Мапа яго падарожжаў па Захадзе. Гэтая далонь шоргнула аб маю. Я памятаю, што пальцы былі вялікія і моцныя, калі абхапілі мае, і ў маёй далоні зьявілася дзіўнае адчуваньне, што яна набракае на маёй тонкай руцэ, быццам ён уліваў туды сваю ўласную кроў. Мая далонь зазьвінела крывёй і сілай. Яна надзь­мулася амаль да памеру ягонай, я памятаю...

— Містэр Макмарфа.

Гэта Вялікая Сястра.

— Містэр Макмарфа, ці не маглі б вы падысьці?

Гэта Вялікая Сястра. Чорны з градусьнікам пайшоў і прывёў яе. Яна стаіць там, бразгае градусьнікам аб наручны гадзіньнік, ейныя вочы гудуць, пакуль яна спрабуе ацаніць гэтага новенькага. Ейныя вусны складзеныя ў трохкутнік, як вусны лялькі, гатовыя смактаць пустышку.

— Асыстэнт Ўільямз сказаў мне, містэр Макмарфа, што з вамі даволі цяжка арганізаваць душавыя працэдуры. Гэта праўда? Калі ласка, зразумейце, я рада, што вы праявілі ініцыятыву наладзіць кантакт зь іншымі пацыентамі ў палаце, але ўсё добра ў свой час, містэр Макмарфа. Мне шкада перапыняць вас і містэра Бромдэна, але ж вы разумееце: усе... мусяць выконваць правілы.

Ён адхіляе галаву і падміргвае, каб паказаць, што яна надурыла яго ня болей, чым я, што ён яе раскусіў. Пазірае на яе адным вокам нейкую хвіліну.

— Ведаеце, мадам, — кажа ён, — ведаеце, гэта аку-рат тое, што мне ўсе заўсёды кажуць аб правілах...

Ён шырока ўсьміхаецца. Яны нейкі час пасьміхаюцца твар у твар, вывучаюць адно аднаго.

— ...якраз тады, калі мяркуюць, што я зьбіраюся парушыць іх к чортавай мацеры.

Потым ён адпускае маю руку.

У сваім шкляным пакоі Вялікая Сястра адчыніла пасылку з замежнага адрасу і цяпер засмоктвае з флякончыкаў у шпрыцы вадкасьць салатавага колеру. Адна зь сястрычак — дзяўчына з вокам, якое ўвесь час блукае і ўстрывожана зазірае за плячо, у той час як другое жыве сабе спакойна, — падымае невялічкі паднос з поўнымі шпрыцамі, але пакуль што не сыходзіць зь Сястроўні.

— А што, міс Брыдар, вы думаеце пра гэтага новага пацыента? Я пра тое, што, ну, ён сымпатычны і дружалюбны і ўсё такое, але, як на маю сьціплую думку, ён тут пачынае весьці рэй.

Вялікая Сястра правярае голку шпрыца пазногцем:

— Я баюся, — яна ўтыкае голку ў гумавы каўпачок флякончыка і цягне за поршань шпрыца, — што новы пацыент плянуе менавіта гэта: весьці тут рэй. Мы такіх людзей называем «маніпулятары», міс Флін, такі чалавек скарыстае каго заўгодна і што заўгодна для сваіх уласных мэтаў.

— А-а-а... Але... Я маю на ўвазе, у псыхіятрычным шпіталі? Якія ў яго могуць быць мэты?

— Шмат якія, — яна ўсьміхаецца, спакойная і цалкам паглыбленая ў працу са шпрыцамі. — Напрыклад, камфорт і прывольнае жыцьцё; магчыма, адчуваньне ўлады і павагі з боку іншых; магчыма, усё гэта разам. Часам мэта маніпулятара — проста дэстабілізацыя аддзяленьня сама па сабе. У нашым грамадзтве ёсьць такія людзі. Маніпулятар можа ўплываць на іншых пацыентаў і дэстабілізаваць іх настолькі, што спатрэбяцца месяцы, каб усё зноў працавала гладка. З сучаснай вольніцай у псыхіятрычных установах ім лёгка пазьбегчы адказнасьці. Колькі гадоў таму ўсё было ня так. Я памятаю, калісьці ў нас у аддзяленьні быў пацыент, містэр Тэйбэр, і ён быў невыносны маніпулятар. Да пары да часу.

Яна падымае вочы, трымаючы насупраць твару напоўнены напалову шпрыц, як маленькі пруток. Ейныя вочы робяцца далёкімі і задаволенымі з успамінаў.

— Міс-тэр Тэй-бэр, — павольна вымаўляе яна.

— Але ж, божачкі, — кажа сястрычка, — што ўвогуле можа прымусіць чалавека хацець нечага такога... дэстабілізацыі аддзяленьня, міс Брыдар? Які матыў?..

Яна перарывае сястрычку, зноў уваткнуўшы голку ў гумавы каўпачок флякончыка, напаўняе шпрыц, рэзкім рухам дастае яго і кладзе на паднос. Я назіраю, як ейная рука цягнецца да пустога шпрыца, падлятае, завісае над ім, апускаецца.

— Здаецца, вы забыліся, міс Флін, што ў нас установа для звар’яцелых.

Вялікая Сястра звычайна вельмі турбуецца, калі нешта замінае ейнаму аддзяленьню працаваць як дасканалая, дак­ладная, ідэальна зробленая машына. Любы дробны непарадак, няспраўнасьць ці перашкода закручвае яе ў белы ўсьмеш­лівы вузельчык шалу. Яна ходзіць навокал зь нязьменнай лялечнай ухмылкай, заціснутай між падбародзьдзем і носам, і зь нязьменным спакойным гудзеньнем з вачэй, але ўнутры яна нап­ружаная, як сталь. Я ведаю, магу гэта адчуць. І яна не расслабляецца ні на валасок, пакуль не разьбярэцца з такой назолай — яна гэта называе «прыстасаваць да навакольля».

Пад яе кіраўніцтвам аддзяленьне амаль цалкам прыстасаванае да навакольля. Але праблема ў тым, што яна ня можа быць увесь час у аддзяленьні. Ёй даводзіцца бавіць нейкі час звонку. Таму яна пільна працуе, каб усё прыстасаваць і там. Працуе разам зь іншымі такімі ж — я іх называю «Камбінат», бо гэта вялікая арганізацыя, якая імкнецца прыстасаваць вонкавы сьвет гэтаксама, як яна робіць у шпіталі. Яна ў гэтай справе сапраўдны вэтэран — ужо была мэдсястрой у старой установе, калі я трапіў туды вельмі даўно, і яна прыстасоўвае ўсё ўжо Бог ведае колькі гадоў.

Я назіраў, як яна з гадамі рабілася ўсё спрытнейшай. Досьвед зрабіў яе непахіснай і моцнай, і цяпер яна валодае неаспрэчнай уладай, якая пашыраецца па ўсіх кірунках праз танюткія правады, якіх ня здольны бачыць ніхто, акрамя мяне. Бачу, як яна сядзіць у цэнтры гэтага павуціньня, нібы пільны робат, пляце сваю сетку з мэханічным умельствам казюркі, ні на сэкунду не выпускаючы з памяці, які провад куды вядзе і які разрад току празь яго даслаць, каб атрымаць жаданы вынік. Я быў памочнікам электрыка ў вайсковым падрыхтоўчым лягеры, перш чым мяне выправілі ў Нямеччыну, і крыху вывучаў электроніку, калі год хадзіў у коледж — там я й даведаўся, як можна ладзіць такія штукі.