— Трасца на цябе, Гардынг, я ж казаў, што не разумею вашай фені.

— Шок-Блок, містэр Макмэрфі, гэта размоўная назва машыны для ЭШТ, электрашокавай тэрапіі. Гэтае прыстасаваньне мож­на ахарактарызаваць як камбінацыю снатворнага, элект­рычнага крэсла плюс дыбы для катаваньня. Гэта спраўная пра­цэдурачка, просьценькая, амаль не балючая, бо вельмі хут­кая, але ніхто ніколі ня хоча другога разу. Ніколі.

— І што гэная штука робіць?

— Вас прышпільваюць да стала, які паводле нечае іроніі мае форму крыжа, з каронай іскраў замест церняў. Да вашай галавы з двух бакоў дакранаюцца правадамі. Жых! На пяць цэн­таў электрычнасьці праз мазгі, і вы адначасова атрымалі лячэньне і пакараньне за агрэсіўныя паводзіны кшталту «ідзіце вы ўсе к чорту». Акрамя таго, вы нікому ня будзеце замінаць ад шасьці гадзінаў да трох содняў, у залежнасьці ад індывідуальных асаблівасьцяў арганізму. Нават калі вы верне­цеся ў прытомнасьць, вы яшчэ колькі дзён будзеце ў стане дэзарыентацыі. Вы ня зможаце думаць пасьлядоўна. Вы ня зможаце прыгадаць нейкіх рэчаў. Шчодрая доза такога лекаваньня можа ператварыць чалавека ў копію містэра Эліса, якога вы бачыце там каля сьцяны. Сьлінявага ідыёта трыццаці пяці гадоў з мокрымі штанамі. Ці ў бязмозглы арга­нізм, які спажывае ежу, спаражняецца і крычыць «нах.й жонку», як Раклі. Ці паглядзіце на Правадыра Мятлу, які побач з вамі трымае сваю цёзку.

Гардынг паказвае на мяне цыгарэтай, і мне ўжо позна хавацца. Раблю выгляд, што нічога ня чую. Працягваю падмятаць.

— Я чуў, што наш Правадыр шмат гадоў таму, калі шокавая тэрапія была на піку моды, атрымаў больш за дзьвесьце сэансаў. Уявіце, што гэта можа зрабіць з розумам, які і без таго ўжо хісткі. Паглядзіце на яго: гіганцкі прыбіральнік. Прадстаўнік недавымерлага амэрыканскага насельніцтва, двухмэтровая машына для падмятаньня, якая палохаецца ўласнага ценю. Вось гэтым, мой дружа, вам і могуць пагражаць.

Макмэрфі нейкі час глядзіць на мяне, потым зноў паварочваецца да Гардынга:

— Дзядзька, ну і дзялы, як жа вы гэта трываеце? А як жа ўся гэная лухта пра дэмакратыю, што мне доктар казаў? Чаму вы не прагаласуеце?

Гардынг пасьміхаецца яму і робіць яшчэ адну доўгую зацяжку:

— Галасаваць наконт чаго, мой дружа? Галасаваць, каб мэдсястра больш не магла задаваць пытаньняў на групавым сходзе? Галасаваць, каб яна не магла на нас глядзець так, як яна гэта робіць? Скажыце мне, Макмэрфі, што нам ставіць на галасаваньне?

— Халера, ды ўсё роўна. Прагаласуйце аб любым пытаньні. Няўжо вы ня бачыце, што трэба нешта зрабіць, каб паказаць, што ў вас яшчэ нейкая адвага засталася? Няўжо ня бачыце, што нельга дазваляць ёй кантраляваць усё? Паглядзіце на сябе: вы кажаце, што Правадыр уласнага ценю пужаецца, але я ў жыцьці ня бачыў больш напалоханага статку, чым вы, хлопцы.

— Я не такі! — кажа Чэзўік.

— Можа, ты не, братка, але астатнія нават баяцца расслабіцца і засьмяяцца. Ведаеце, мяне першае, што тут зьдзівіла, што ніхто не сьмяецца. Я ня чуў сапраўднага сьмеху з часу, як сюды трапіў, цяміце? Ну, хлопцы, калі страціў сьмех, дык страціў апірышча. Мужык, які дазваляе бабе лупцаваць сябе так, што болей ня можа сьмяяцца, такі мужык губляе ці не галоўны свой козыр. Ён тады адразу ж пачне думаць, што яна мацнейшая за яго і...

— А-а-а, я бачу, мой дружа пачынае нешта разумець, браты-трусы. Скажыце мне, містэр Макмэрфі, як паказаць жанчыне, хто галоўны? Я маю на ўвазе, ня сьмехам? Як паказаць ёй, хто кароль гары? Такі аўтарытэтны мужчына, як вы, пэўна ж, здольны нам адказаць. Вы ж ня будзеце яе лупцаваць, праўда? Не, бо тады яна пакліча на дапамогу закон. Вы ня страціце вытрымкі і не закрычыце на яе, бо тады яна пераможа, суцяшаючы свайго дарослага хлопчыка: «Цаму мой маленецкі так тулбуецца? А-а-а-а-а-а-а?» Вы некалі спрабавалі захаваць высакародны і суворы выгляд у адказ на такое суцяшэньне? Так што бачыце, мой дружа, гэта нечым нагадвае тое, што вы сам сьцьвярджалі: мужчына мае толькі адну сапраўды эфэктыўную зброю супраць магутнага сучаснага матрыярхату; але гэта дакладна ня сьмех. Толькі адну зброю, і з кожным годам у нашым добра інфармаваным грамадзтве, дзе дасьледаваныя ўсе матывацыі чалавечых паводзінаў, усё болей і болей людзей адкрываюць, як зрабіць гэтую зброю непрыдатнай і ска­рыць тых, хто дагэтуль быў пераможцам...

— Госпадзе, Гардынг, ну ты загінаеш, — кажа Макмэрфі.

— ...і ці лічыце вы, што пры ўсіх вашых хвалёных псыхапатычных здольнасьцях вы маглі б эфэктыўна скарыстаць сваю зброю супраць нашай чэмпіёнкі? Ці маглі б вы скарыстаць яе супраць міс Брыдар, Макмэрфі? Хоць калі?

Гардынг праводзіць рукой у кірунку шкляной скрыні. Усе галовы паварочваюцца туды. Яна там, глядзіць праз вакно, не­дзе там у яе схаваны магнітафон, на які ўсё гэта запісваецца — яна ўжо плянуе, як гэта прыстасаваць да раскладу.

Вялікая Сястра бачыць, што ўсе глядзяць на яе; яна ківае, і ўсе адварочваюцца. Макмэрфі здымае матацыклетную кеп­ку і калмаціць рукамі рудыя кудзеры. Цяпер усе глядзяць на яго; яны чакаюць ягонага адказу, і ён гэта ведае. Адчувае, што неяк трапіў у пастку. Зноў нацягвае кепку і трэ сьляды ад швоў на носе.

— Ну, калі ты маеш на ўвазе, ці мог бы ў мяне ўстаць на гэную каню старую, дык не, мне здаецца, што не...

— Яна не такое ўжо і страшыдла, Макмэрфі. Твар у яе даволі прыгожы, добра захаваўся. І нягледзячы на ўсе спробы прыхаваць іх пад гэтымі бясполымі строямі, вы можаце пабачыць доказы існаваньня даволі выбітных грудзей. Яна пэўна была досыць прыгожай маладой жанчынай. Але калі ўжо працягваць нашую дыскусію, дык ці мог бы ў вас устаць на яе, нават калі б яна не была старая, нават калі б яна была маладой і мела прыгажосьць Алены Траянскай?

— Ня ведаю гэнай Траянскай, але разумею, да чаго ты вя­дзеш. Бачыць Бог, тут ты праўду кажаш. У мяне б ня ўстаў на гэны замарожаны твар, нават калі б яна была прыгожая, як Мэрылін Манро.

— Вось бачыце. Яна перамагла.

Вось і ўсё. Гардынг адкідваецца назад, і ўсе чакаюць, што Макмэрфі скажа далей. Макмэрфі разумее, што яго прыперлі да сьценкі. Ён нейкі час глядзіць на твары прысутных, потым паціскае плячыма і паднімаецца з крэсла.

— Ну й халера зь ім. Мне ад гэтага ні холадна, ні горача.

— Праўда, вам ад гэтага ні холадна, ні горача.

— І ясны хрэн, што мне няма інтэрасу падстаўляцца пад тры тысячы вольт ад нейкай шалёнай старой цёткі, калі я нічога за гэта не прыдбаю, акрамя прыгодаў.

— Так, маеце рацыю.

Гардынг перамог у спрэчцы, але ніхто не выглядае надта задаволеным.

Макмэрфі засоўвае адзінцы ў кішэні і спрабуе засьмяяцца.

— Не-а, ніколі ня чуў, каб нехта даваў хоць бы дваццаць баксаў за тое, каб раскруціць яйцарэзку.

Усё пасьміхаюцца разам зь ім, але ня дужа весела. Я рады, што Макмэрфі ўсё ж будзе хітрым і не дазволіць сябе ўцягнуць у нешта, з чаго пасьля ня выбрацца, але разумею, што адчуваюць усе; я і сам ня надта вясёлы. Макмэрфі запальвае яшчэ адну цыгарэту. Пакуль што ніхто не зварухнуўся, усе стаяць зь няёмкімі ўсьмешкамі. Макмэрфі яшчэ раз пацірае нос, пераводзіць погляд з абліччаў, завіслых вакол яго, зноў на мэдсястру і прыкусвае губу.

— Але ты кажаш... яна пасылае кагосьці ў гэнае іншае аддзяленьне, толькі калі вывела чалавека зь сябе? Калі ты неяк сар­весься і пачнеш яе клясьці, ці разаб’еш шыбу, ці нешта такое?

— Так, калі зрабіць нешта такое.

— Ты ўпэўнены, га? Бо ў мяне тут заварушылася адна ідэйка, як з вас, птушаняткі, сарваць добры банк. Але не хачу падстаўляцца, як прасьцяк. Мне дорага каштавала выбрацца з той іншай дзюркі, а тут яшчэ скокнеш з агню ды ў полымя.

— Абсалютна ўпэўнены. Яна ня можа нічога зрабіць, калі вы сябе не паводзіце так, каб заслужыць аддзяленьне для агрэсіўных ці электрашок. Калі вы дастаткова моцны, каб ня трапіцца ў ейныя пасткі, яна ня можа зрабіць нічога.

— І калі я буду сябе добра паводзіць і ня клясьці яе...

— Ці некага з санітараў.

— ...ці некага з санітараў, ці разносіць нешта на цурочкі, яна мне нічога ня зможа зрабіць?