— Але ж паслухайце, дружа Макмэрфі, мой псыхапатычны прыяцелю, нашая міс Брыдар — гэта непадробны анёл міласэрнасьці, і пра гэта ведае абсалютна кожны. Яна бескарысьлівая, як вецер, працуе ў поце твару свайго дзеля іншых без спадзеву на ўдзячнасьць, дзень за днём, пяць доўгіх дзён на тыдзень. Для гэтага трэба мець сэрца, мой дружа, сэрца. Мяне нават інфармавалі некаторыя крыніцы — я ня маю права іх называць, але магу сказаць, што Марціні падтрымлівае шчыльны кантакт з тымі самымі людзьмі, — што яна нават болей служыць чалавецтву на выходных, робячы шчод­рую валянтэрскую працу ў горадзе. Ладзіць багаты збор дабрачыннасьці: кансэрвы, дыетычны сыр, мыла — і дорыць гэта якой-небудзь няшчаснай маладой пары, што перажывае цяжкія часы ў фінансавым пляне. — Яго рукі сігаюць у павет­ры, лепячы сцэнку, якую ён апісвае: — Так, паглядзіце, вось яна, нашая мэдсястра. Ейны далікатны стук у дзьверы. Кошык са стужкамі. Маладая пара, перапоўненая радасьцю так, што ім аж мову заняло. Муж з разяўленым ротам, жонка плача ад шчасьця, не хаваючы сьлёзаў. Наш анёл ацэньвае вокам іх жытло. Абяцае даслаць ім грошай на... чысьцільны парашок, так. Яна ставіць кошык пасярод пакою. А калі наш анёл сыходзіць, дасылаючы пацалункі, зь нябеснай усьмешкай, яна так ап’янілася салодкім малаком чалавечай дабрыні, якое зьявілася ў яе вялікіх грудзях ад такога ўчынку, што яна сама не свая ад шчодрасьці. Сама не свая, разумееце? Затрымаўшыся каля дзьвярэй, яна кліча да сябе нясьмелую маладуху і прапаноўвае ёй свае ўласныя дваццаць даляраў. «Ідзі, няшчаснае паўгалоднае дзіця, ідзі і купі сабе прыстойную сукенку. Я разу­мею, што твой муж ня можа гэтага сабе дазволіць, але вось, бяры і ідзі». І пара назаўжды абавязаная ейным шчодрым падарункам.

Ён гаворыць усё хутчэй і хутчэй, жылы на шыі напінаюцца. Калі ён спыняецца, усё аддзяленьне глуха маўчыць. Я ня чую нічога, акрамя кволага рытму шпуляў, што, па-мойму, недзе ма­таюць стужку, на якую гэта ўсё запісваецца.

Гардынг азіраецца навокал, бачыць, што ўсе глядзяць на яго, і з усяе моцы намагаецца засьмяяцца. Зь ягонага рота выхо­дзіць гук, быццам цьвік выдзіраюць з хваёвай дошкі; ііііі-ііі. Ён ня можа спыніцца. Дрыгае рукамі, як муха лапкамі, і заціскае вочы ад гэтага жудаснага пісклявага гуку, але ня можа спыніцца. Гук робіцца ўсё вышэйшы і вышэйшы, і нарэшце, засмактаўшы паветра, Гардынг дазваляе свайму твару ўпасьці на настаўленыя ў чаканьні далоні.

— О сука, сука, сука, — шэпча ён праз зубы.

Макмэрфі запальвае яшчэ адну цыгарэту і прапануе яму. Гардынг бярэ яе моўчкі. Макмэрфі ўсё яшчэ глядзіць на Гардынгаў твар перад сабой зь нейкай зьбянтэжанасьцю і зьдзіўленьнем, быццам гэта першае чалавечае аблічча, што трапіла яму на вочы. Ён назірае як Гардынгавы сутаргі запавольваюцца, а твар падымаецца з далоняў.

— Вы праўду кажаце, пра ўсё, — Гардынг глядзіць на іншых пацыентаў, якія пазіраюць на яго. — Ні ў кога духу не хапала раней гэта сказаць, але тут няма ніводнага чалавека, хто б так ня думаў, хто б не адчуваў таго ж самага. Наконт яе, наконт усяго — усе гэта адчуваюць у глыбіні сваіх запалоханых душачак.

Макмэрфі хмурыцца і пытаецца:

— А што гэны пярдун дробны, доктар? Ён мо крыху і слабы на галаву, але ж не настолькі, каб ня бачыць, як яна тут усё прыбрала да рук і што яна тут робіць.

Гардынг робіць доўгую зацяжку і патроху выпускае дым разам са словамі:

— Доктар Спайві... дакладна такі самы, як мы ўсе, Макмэрфі; ён цалкам разумее сваю неадэкватнасьць. Ён запалоханы, няшчасны, бескарысны маленькі трусік, абсалютна няздольны кіраваць аддзяленьнем без дапамогі міс Брыдар, і ён гэта ведае. Горш за тое, яна ведае, што ён гэта ведае, і нагадвае яму пры кожнай магчымасьці. Штораз, калі яна заўважае, што ён зрабіў памылачку ў дакумэнтах ці, напрыклад, у графіках, можна толькі ўявіць, як яна яго ў гэта тыцкае носам.

— Во-во, — кажа Чэзўік, падыходзячы да Макмэрфі, — тыцкае нас носам у нашы памылкі.

— А чаму ён яе ня звольніць?

— У гэтым шпіталі, — тлумачыць Гардынг, — доктар ня мае паўнамоцтваў браць кагосьці на працу ці звальняць. Паўнамоцтвы — у загадчыцы, а гэта старая добрая сяброўка нашай міс Брыдар; яны разам былі мэдсёстрамі ў войску ў трыццатыя. Мы тут усе ахвяры матрыярхату, мой дружа, і доктар такі ж безабаронны, як і мы. Ён ведае, што Брыдар дастаткова падняць слухаўку ў тэлефоне пад рукой, набраць загадчыцу і сказаць, напрыклад, што доктар чамусьці замаўляе вялікія партыі дэмэролу...

— Чакай, чакай, Гардынг, я ў гэным доктарскім жаргоне ня дужа цямлю.

— Дэмэрол, мой дружа, гэта сынтэтычны апіят, ад якога залежнасьць удвая мацнейшая, чым ад гераіну. Сярод дактароў даволі часта выкарыстоўваецца.

— Гэны пярдун дробны? Ён што, наркот?

— Я ня ведаю, вядома ж.

— Тады які ёй сэнс абвінавачваць яго ў...

— О, які вы няўважлівы, мой дружа. Яна не абвінавачвае. Ёй дастаткова намёку, намёку на што заўгодна, няўжо вы ня бачыце? Хіба вы сёньня не заўважылі? Яна пакліча некага да дзьвя­рэй свайго кабінэту, стане там і спытаецца пра сурвэтку, якую ў таго знайшлі пад ложкам. Больш нічога, проста спытаецца. І той адчуе, што хлусіць ёй, што б ён ні адказаў. Калі ён скажа, што выціраў асадку, яна адкажа: «Ясна, асадку», — ці калі скажа, што ў яго насмарк, адкажа: «Ясна, насмарк», — і кіўне сваёй акуратнай сівой фрызуркай, пасьміхнецца сваёй акуратнай усьмешачкай і пойдзе назад у свой кабінэт, а чалавек застанецца стаяць і думаць, для чаго ж ён скарыстаў тую сурвэтку.

Ён зноў пачынае дрыжаць і зноў загортваецца ў плечы.

— Не. Ёй ня трэба абвінавачваць. Яна геній намёкаў. Хіба вы чулі, каб сёньня падчас абмеркаваньня яна мяне хоць разок у нечым абвінаваціла? Але пры гэтым, здаецца, мяне абвінавацілі ў мностве рэчаў: у рэўнасьці і параноі, у тым, што я недастаткова мужык, каб задаволіць сваю жонку, у інтымных сувязях зь сябрамі мужчынскага полу, у манерным трыманьні цыгарэты, нават — мне падаецца — у тым, што ў мяне паміж ног нічога няма акрамя лапіка валасоў, ды яшчэ да таго ж пушыстых, мяккіх і сьветленькіх! Яйцарэзка? Не, вы яе недаацэньваеце!

Гардынг раптам змаўкае, нахіляецца да Макмэрфі і абхоп­лі­вае ягоную далонь сваімі. Ягоны твар дзіўна нахілены, вы­шчар­блены, пераліваецца пурпурова-шэрым, як разьбітая він­ная бутэлька.

— Гэты сьвет... належыць моцным, мой дружа! Рытуал нашага існаваньня ў тым, што моцны робіцца мацнейшым, паядаючы слабых. Мы мусім гэта прызнаць і жыць з гэтым. Гэта банальная справядлівасьць, так і павінна быць. Мы мусім навучыцца прымаць гэта як закон прыроды. Трусік жа прымае сваю ролю ў рытуале і прызнае ваўка моцным. Для абароны трус робіцца баязьлівым, спрытным і няўлоўным; ён рые норы і хаваецца, калі набліжаецца воўк. І ён выжывае, працягвае жыць. Ён ведае сваё месца. Ён, натуральна ж, не выклікае ваўка на двубой. Бо хіба гэта разумна? Як лічыце?

Ён адпускае руку Макмэрфі, адхіляецца назад, закідвае нагу на нагу і робіць яшчэ адну доўгую зацяжку. Дастае цыгарэту з тонкай шчыліны сваёй усьмешкі, і зноў пачынаецца той сьмех, ііі-ііі-ііі, быццам цьвік вылазіць з дошкі.

— Макмэрфі... мой дружа... Я не кураня, я трусік. Доктар таксама трусік. І Чэзўік таксама. Білі Бібіт — трусік. Усе мы трусы розных узростаў і ступеняў, скачам-паскокваем праз наш дыснэеўскі сьвет. О, вы толькі зразумейце мяне правільна, мы тут не таму, што мы трусы — мы б былі трусамі паўсюль — мы ўсе тут таму, што ня можам прыстасавацца да нашых трусіных роляў. Нам трэба добры моцны воўк, кшталту мэдсястры, каб нам паказалі нашае месца.

— Ну, братка, ты гаворыш, як дурань. Ты што, хочаш мне сказаць, што будзеш сядзець і дазваляць нейкай старой сіневалосай бабе пераконваць цябе, што ты кроль нейкі?

— Не пераконваць мяне, не. Я нарадзіўся трусом. Вы толькі па­глядзіце на мяне. Мне проста патрэбная мэдсястра, каб зра­біць мяне шчасьлівым у маёй ролі.

— Ды ніякі ты ня трус, халера на цябе!

— Бачыце вушкі? А варухлівы носік? А маленькі сымпатычны хвосьцік гузікам?

— Ты гаворыш, як вар...