На шчасце, да былога вяртаюцца ўсё радзей і радзей. Напрыклад, яму ўжо немагчыма вярнуцца ў добра знаёмы прыморскі горад, да свайго роднага дома, які маці набыла неўзабаве пасля таго, як памёр бацька і настаў час падумаць пра адукацыю дзяцей. Вярнуцца было немагчыма, бо той дом у самыя першыя дні вайны быў знішчаны бомбай; ён згарэў дашчэнту і ператварыўся ў попел. Йоперы сумна ўсміхнуўся, згадаўшы, як некалі прарокаваў, што авіяцыя — гэта той самы бізун божы, які выганіць людзей з каменных гарадскіх нетраў на прывольныя зялёныя мурагі... I вось цяпер яго маці аказалася на вясковым прыволлі, якое некалі не было ёй даспадобы. Думаючы пра маці, якую вайна пазбавіла і старога дома, і шмат якіх звычных старых рэчаў, Йоперы шкадаваў яе. Лейтэнанту здавалася, што яго маладосць скончылася якраз тады, калі згарэў той дом, адзіны дом, які ён называў родным, здавалася, што на свеце болей ніколі не будзе вясны, той самай хлапечай вясны, калі мячык так прывабна круціцца ў нагах на лужку, яшчэ крыху вільготным ад нядаўняга снегу... I ўсё ж той дом быў у горадзе, а Хейкі Йоперы ненавідзеў горад гэтак жа моцна, як любіў слухаць лапаценне дажджавых кропель аб палатку, глядзець на гарэзнае полымя вогнішча ў полі, як любіў утрапёны лёт матацыкла па бясконцых бальшаках...
Калі Йоперы выйшаў з вагона і ўжо збіраўся пайсці, каб распытаць, як прабірацца далей, на прыступках вагона ён убачыў свайго спадарожніка, гаваркога хвалька-лейтэнанта, які на развітанне даваў яму свае парады:
— Гэй, паслухай, загляні куды-небудзь на малочную ферму, празнай, ці ёсць там якая дзяўчына або салдацкая ўдава, словам, хто-небудзь са слабой паловы роду чалавечага... Цяпер масла даражэй ад золата, павер вопытнаму фінансісту. Памятай, што патрыятызм звычайна ўласцівы толькі таму, хто заўсёды мае масла ў маслёнцы.
I Йоперы чамусьці слухаў яго, хоць зазвычай ставіўся да такіх размоў, як да надакучлівага шолаху дажджу. «Вось яны, звычайныя салдацкія думкі, — падумаў ён. — Вельмі часта нашы галовы толькі тым і забітыя, дзе здабыць хлеба, ды і яшчэ чаго-небудзь у дадатак. Дый сапраўды было б нядрэнна, каб якая паненка намазала б мой кавалак хлеба сваім маслам...»
— Гэта даволі сучасны светапогляд! — пачуўся голас гаваркога лейтэнанта з цягніка, які набіраў ход.
Лейтэнант Йоперы знайшоў сваю маці ў вялікім доме вясковай сялібы, дзе жылі яе далёкія родзічы, дакладней, родзічы яе мужа-нябожчыка, а значыць, і родзічы яе сына.
— Так, пані Йоперы жыве тут, — сказала маладая дзяўчына, якая адчыніла яму дзверы. — А вы, значыць, і ёсць мой траюрадны брат Хейкі Йоперы?
Бялявая прыгажуня вабна ўсміхалася. Гэта была дачка гаспадара, і звалі яе Ханна.
— Дык заходзьце ж у дом!
Раптам лейтэнант Йоперы падумаў, што ён, мусіць, выглядае брудным абадранцам. Колькі тыдняў ён не мыўся ў лазні і не мяняў бялізны. У адпачынак жа давялося збірацца даволі паспешліва. I ён адчуў, як нясцерпна чэшацца ўсё цела.
— He ведаю... — сказаў ён. — Можа, гэта было б... ну, не зусім прыстойна. Я хацеў бы пакуль што пахадзіць за сваімі жывёлінкамі. Мне трэба пякельная, прабачце, вельмі гарачая лазня.
— Яна якраз і ладзіцца. Хутка натопіцца і будзе гатова. Ідзе малацьба, і людзям трэба мыцца.
Дык вось што азначала тое далёкае гудзенне, да якога лейтэнант міжволі чуйна прыслухоўваўся, як да непрыемнага зыку непрыяцельскага самалёта. Цяжкі, сумны спеў малатарні поўніў асеннія абшары...
— Заходзьце ж! — сказала дзяўчына. — Напэўна, вашы маленькія жывёлінкі не так ужо дрэнна і даглядаюцца, каб адразу разбегчыся...
Затым лейтэнант убачыў сваю маці. Яна была жывая і здаровая, у добрым гуморы, аднак вельмі пастарэла за гэты час. Хоць яна была гаваркая, як і раней, аднак здавалася ўсё ж крыху прыціхлай і разгубленай у чужым, нязвычным асяроддзі. Сын здагадваўся, што маці не стае гарадскога шуму, свайго вялікага асабняка і сябровак, водаправода і прыбіральні, мяккай канапы і яркага святла. Электрычнасць гарэла і тут, хоць даволі цьмяна. I ўсё ж пані Йоперы не сядзела ў дымным святле газніцы або зусім у цемры.
— Чым жа ты тут займаешся, мама?
— Амаль нічым. Летам прыглядаю за садам, a цяпер вось корпаюся паціху з ніткамі...
У лейтэнанта Йоперы стваралася ўражанне, што маці сама не ведае, чым ёй займацца. Вясковае жыццё дагэтуль заставалася ёй чужым і нязвычным. Апрача таго, яна была тут адна, амаль чужая, бежанка, адна з многіх тысяч гэткіх жа бяздомных. Вось і ёй даводзіцца цярпець за айчыну. А можа, у чалавека павінна быць нешта такое, што б дапамагала яму зносіць нягоды і пакуты...
— А чаму ты не паехала да Герты або да Гелены? Напэўна, табе было б лепей жыць у сваіх дачок, ды і жывуць яны ў горадзе... Ты ж ніколі не любіла вёску...
— Але я не такая ўжо і дурная, — сказала пані Йоперы, — каб не ведаць, дзе родзіцца хлеб. I потым, гарады бамбяць, а мне гэта не падабаецца. Гэта штосьці жахлівае! Скажы, а там, на вайне, заўсёды так?
— He заўсёды. Усяляк бывае. Часам бывае і проста весела, калі сядзіш ля паходнага вогнішча... Аднак фінскія гарады бамбілі ўсяго некалькі разоў і болей, напэўна, не будуць. Рускім цяпер не да таго. Мяркуючы па лістах, сёстры і крыўдуюць, што ты да іх не паехала...
— Ведаеш, шчыра кажучы, з Геленай я б доўга не вытрывала, а мужа Герты я проста цярпець не магу!
— Нядрэнна! — засмяяўся лейтэнант. — Усё зразумела...
— Вось так! Хоць мы і лічымся вельмі аднадушным і згуртаваным народам. А ёсць шмат і такіх блізкіх, што і глядзець на іх не хочацца...
— А як ты жывеш з гаспадарамі?
— Добра. Яны мне чужыя і могуць быць якімі хочуць — не мая справа выхоўваць іх. Уся бяда адносін з блізкімі ў тым, што заўсёды хочацца пабыць гэткім настаўнікам... Гаспадары — вельмі добрыя людзі. Здаецца, яны крыху нават і задаволеныя, што гараджанам у вайну даводзіцца цяжка... Вітрыны пустыя, а ад гульняў ды музыкі жывот не пасыцее. Гараджанін, калі пачаў атрымліваць паёк па картках, успомніў пра вёску і пра сялян. А раней ён смяяўся з іх...
— Так, прыспеў час падумаць і аб тым, хто чый хлеб еў.
— Кліча зямля да сябе, — уздыхнула пані Йоперы. — Кліча нават самых зацятых гараджан. I чым гэта ўсё скончыцца?
— Дабром, вядома! Толькі трэба крыху пацярпець...
— А ці не зашмат церпяць людзі?
I матчын твар упрыгожыўся такой загадкавай усмешкай.
Потым лейтэнанта паклікалі ў лазню. Гаспадары пазычылі яму бялізну, бо цяпер лейтэнант быў такі ачышчаны ад усялякага зямнога майна, што калі б ён узімку палез на дрэва, то на снезе засталіся б толькі сляды... Так звычайна казаў ягоны апошні сувязны, так сказаў і лейтэнант да сваёй бялявай сястры. Ягоныя рэчы і адзенне яшчэ пад час перамір’я завезлі да маці, і разам з домам яны пайшлі дымам.
Гэта была цудоўная курная лазня, а духмяны дымок і неверагодна чорныя сцены прыйшліся вельмі даспадобы лейтэнанту Йоперы. Пасля лазні падалі вячэру, дзе былі такія рэдкія ў ваенны час прысмакі, як масла і скалацьвіны.
А потым стомленага лазняй і нязвычна сытнай вячэрай салдата чакаў ложак, засланы чыстымі прасцінамі, на існаванне якіх лейтэнант амаль забыўся, бо доўга, вельмі доўга яму даводзілася засынаць на саломе або проста на голай зямлі.
I глыбокі салодкі сон агарнуў лейтэнанта ў гэтым ложку.
Наступныя пару дзён лейтэнант пачуваў сябе даволі няёмка ў цывільным касцюме, бо лічыў, што падобны да пудзіла, але трымаўся даволі мужна і нават знаходзіў сілы жартаваць з таго. Да таго ж касцюм быў яму крыху малаваты, бо належаў гаспадару, маленькаму вясёламу старому, і той жартаваў, што вось і яго святочны касцюм спатрэбіўся дзеля вызвалення Карэліі...
Ніякіх клопатаў у Йоперы не было, і ён нават папрацаваў на таку, але хутка стаміўся. Потым узяў сабаку і стрэльбу і падаўся ў лес. Дабратворны шум векавога досвітнага восеньскага лесу суцяшаў і супакойваў. I лейтэнант падумаў, ці такая ўжо вялікая справа гэтая вайна... Спрадвечны лясны шум будзе і пасля вайны... Аднак лес гэтак жа шумеў і там, на вайне, хоць там ён не супакойваў, а наадварот, замінаў напружана прыслухоўвацца і заўсёды хаваў штосьці ад пільнага вока. Там даводзілася ступаць вельмі асцярожна і ўвесь час трымаць палец на спускавым кручку. Ёсць і такія лясы...
