А ў двары сядзеў адзіны сын Вялікага Тэрапя Ялу, якому яшчэ не было і дзесяці гадоў. Вялікая капа белых валасоў пакрывае ягоную маленькую галаву з незвычайна шырокім ілбом, які дастаўся яму ад бацькі, шчокі ў хлопчыка тоўстыя і круглыя, а светлыя вочы здзіўлена глядзяць на белы свет. Ён сядзіць у двары, штосьці будуе з трэсак і пяску, і светлая ўсмешка гуляе на дзіцячым твары. Свеціць сонца, пахне травой.

Выходзіць маці, высахлая, як шчэпка, з заплаканымі вачыма і кажа:

— Дзед памёр.

Светлыя вочы хлопчыка адразу цямнеюць. Памёр, гэтае слова ён звязвае, напэўна, з нечым халодным і нерухомым, з вялікай, беззваротнай стратай...

— А хутка і матуля цябе пакіне. Ялу, небарака, ты застанешся зусім адзін.

Потым яна патрухала да бліжэйшага чалавечага жытла, на хутар Тэрапя, дзе зусім яшчэ нядаўна кружылася ў вясёлых скоках, каб паведаміць, што адбылося, і папрасіць дапамогі.

I былога Вялікага Тэрапя, некалі такога пыхлівага і багатага, завезлі на могілкі. А ледзь паспела астыць зямля на магіле, як і сама Дзева звалілася хворая на ложак. Яна керхала і харкала крывёю і хутка падалася ўслед за тым, з кім падзяляла зямныя марнасці.

Ялу, адзіны сын Вялікага Тэрапя, застаўся адзін. Маленькі яснавокі хлопчык з белымі валасамі, неразумны, як лясны звярок. Што прынеслі яму гэтыя дзве смерці, ці адчуў ён страх і турботу? Можа, неяк бязладна і невыразна ён адчуў сваю безабароннасць, пустэчу... Бацька і маці, блізкія і родныя, адзіныя, што атачалі яго ў гэтым жыцці, сышлі туды, куды яму ніяк не дабрацца.

I вось Ялу — парабчук на хутары Тэрапя.

Старому дзеду Тэпо, былому нікчэмнаму шаўцу, а цяпер гаспадару хутара, узбрыло ў галаву ўзяць пад сваю апеку гэтага малога кормленца абшчыны, каб зарабіць на ім крыху грошай. Дый сама задума здалася яму даволі забаўнай: нашчадак Вялікага Тэрапя — парабак на хутары Тэрапя...

Як некалі ягонаму бацьку, яму давялося рана ўзяцца за працу на хутары Тэрапя. Ён сек дровы, вывозіў гной у санях на поле, а летам ад цямна да цямна пасвіў скаціну. Гэта нават падабалася яму. Так ён меў магчымасць пабыць адзін, далей ад Тэрапя і ягоных жыхароў.

А ўсе жыхары хутара і асабліва старая Хура, якая зусім ссохла і зморшчылася, абыходзіліся з ім пагардліва і нават здзекліва. Яны расказвалі яму пра нябожчыка бацьку, здурнелага багацея Вялікага Тэрапя. Ага, вось тут, у гэтым самым доме, дзе калісьці жыў у раскошы ягоны бацька, парабкуе гэты паганец. Гэй, ты, падкідыш, ідзі на канюшню і вучыся, як трэба жыць! Хаця чаму навучыцца гэты прыдурак? Што зробіш, калі ён зроду такі прыдуркаваты. Усе ў яго родзе такія. Нічога людскага з яго не выйдзе.

Аднак у Ялу была вельмі чуйная душа. Здзекі і грубасць пакідалі ў ім глыбокі след. Ён пачуваў сябе сіратой, самотным і чужым сярод людзей. Ягоныя вочы лёгка напаўняліся слязьмі, а тады з яго яшчэ болей смяяліся.

— Гэй, не плач, хлопча, не плач! Твой бацька не плакаў, нават калі гарэў ягоны дом! Ён узрадаваўся і пайшоў у лазню, ды так пацешыўся, што атрымаўся вось такі сын, які цяпер пускае соплі! He хвалюйся! Ты ж сынок багацея. Твой бацька таксама не хваляваўся. Вось і аддаў канцы жабраком!

I хлопчык сапраўды супакойваўся, прынамсі, на выгляд. Ён супакойваўся і, не кажучы ні слова, зноў браўся за работу. Але ягоны спакой і маўклівасць вельмі дапякалі старой Хуры, яе згрызала злосць і помслівая зайздрасць.

— Авой-авой, які ты дурны хлопец! Чаго ты разявіў зяпу, калі цябе вучаць жыццю-быццю. Даць бы табе дубца, дык адразу б усё зразумеў.

I яна паспрабавала адсцябаць яго, калі аднойчы ён трапіў пад руку, але невядома, ці праяснела ў хлопчыка ў галаве ад таго. Ён стаў яшчэ болей маўклівым, у душы ў яго падняліся злосць і нянавісць да ўсяго на свеце. Але ён пакорліва працаваў і ўпарта працягваў сваё. Ад людзей ён бачыў толькі знявагу і здзек, а таму пачуваў сябе самотным і чужым. Ён часта думаў пра бацьку, якога баяліся і паважалі, якому служылі. Ён цьмяна помніў высокую цагляную вежу, дзе жыў, калі быў маленькі, дзе весела шумеў вецер і весела жылі людзі. Ён чуў, як людзі насмешліва гаварылі пра гэтую вежу, і праз насмешку выбівалася павага і захапленне, а ён слухаў уважліва і, здавалася, абыякава.

Аднойчы ў нядзелю ён пайшоў паглядзець тое месца, дзе на беразе рэчкі стаялі руіны былога дома, і ў ягонай душы нарадзілася мара аб тым, што калі-небудзь настане час, ён вырасце і расквітаецца з крыўдзіцелямі. Ён марыў, як ён адплоціць Хуры, Тэпо і ўвогуле ўсім жыхарам хутара. У душы вырастала злосць і прага помсты, гонар і жаданне адплаціць за ўсе крыўды яшчэ болей распальвалі ягонае ўяўленне.

Ішлі гады, павольна, нібыта слімак, і слабы хлопчык рос, запамінаў і вучыўся жыць. Людзі лічылі яго прыдуркаватым, бо ён заўсёды стараўся быць адзін, маўчаў і толькі зрэдку ўсміхаўся. Летам, у нядзелю, ён звычайна сядзеў на беразе рэчкі і вудзіў рыбу. Тут, на беразе, ён мог спакойна сядзець, марыць, глядзець на паплавок і чакаць, калі клюне рыбка. Затым ён, хаваючыся, ішоў дадому і цішком скормліваў усю рыбу кату.

Аднойчы ўвечары ён гнаў дадому скаціну і ўбачыў старога, які сядзеў каля чырвонай хаціны ля моста. Гэта быў Законнік Матці, састарэлы, схуднелы і сівы, ссохлы, як галінка на марозе. Гэтае аблічча старога Ялу запамятаў на ўсё жыццё. Стары сказаў яму хрыплым шэптам:

— Ты сын Вялікага Тэрапя. Твой бацька быў разумны і горды чалавек. Будзь такім і ты. Хай не саслабее ў табе ягоная кроў.

Ялу здзіўлена прайшоў міма і падумаў: смяецца гэты стары корч, а можа, і праўда...

XVII

Так незаўважна Ялу пражыў некалькі гадоў, у працы, у засяроджаным маўчанні. Душа яго поўнілася сталымі пачуццямі. Са здзекамі і кпінамі да яго болей не чапляліся, бачылі, што хлопцу гэта ніяк не дапякае. А ён жыў толькі сваім жыццём. Ялу споўнілася пятнаццаць гадоў, а потым і болей. Стары, нікчэмны Тэпо памёр, яго пахавалі, а на магілку паставілі чорны дарагі камень. Хура яшчэ жыла, але ад рэўматызму яе скруціла і сагнула, суставы пакрыліся гвылямі і закасцянелі, яна амаль не падымаецца з ложка, ды і лежачы, усё роўна скавыча і лаецца ад болю і злосці. Гаспадаром стаў сын Тэпо, высокі і стройны. Ён пайшоў і ў бацьку і ў матку: звяглівы і з’едлівы, але дабрадушны і тупаваты.

Потым адбылося нешта такое. Законнік Матці, шэры і высахлы, аж свіціцца, памёр у сваёй чырвонай хаціне і пакінуў запавет, у якім перадаваў усю сваю маёмасць сыну Вялікага Тэрапя Ялу Тайкінамаа. Такім чынам, хлопец атрымаў у спадчыну чырвоную хаціну, стос кніжак, чарніліцу і ручку з пёрамі. На хутары зноў пачалі смяяцца і здзекавацца: давай, вялікі пан, валодай зямлёй, сей збожжа, багацей і купляй, і купляй усе землі ў наваколлі, як некалі рабіў твой бацька.

Але Ялу маўчаў і ў хуткім часе пераехаў з Тэрапя ў Чырвоную хаціну. Сякерай і рыдлёўкай ён зарабляў свой сухі кавалак хлеба з соллю і запіваў яго халоднай вадой з ручаіны. I неўзабаве людзі заўважылі, што хлопец гэтакі самы дзівак і шаленец, як дзед і бацька: ён запоем чытаў кнігі. Начамі Ялу сядзеў з кнігамі нябожчыка Матці-Законніка і з палкімі вачыма гартаў старонку за старонкай. Але большасць кніг нябожчыка былі напісаны па-шведску. I як ні стараўся сын Вялікага Тэрапя расчытаць іх, ад незнаёмых слоў у галаве нічога не прыбаўлялася, перакласці са шведскай мовы ён ніяк не мог. I што ж ён зрабіў? Ён пайшоў у царкву і дамовіўся са святаром, што той навучыць яго шведскай мове. Святар згадзіўся, і хлопец старанна ўзяўся за вучобу. Стары пробст дзівіўся з такой стараннасці хлопца, хваліў і наважваў яго вучыцца далей. Хлопчык вяртаўся ў сваю хаціну і сядзеў і чытаў, вывучаў кнігі. Неяк яму ў рукі трапіла цікавая кніжка, дзе расказвалася пра Саатаснаму, які быў абяздоленым нявольнікам, чалавекам з цяжкім лёсам і сабраў усіх паднявольных супраць свайго валадара. Вось гэта была кніга для Ялу! Кроў прыхлынула да твару хлопца, вострымі, як нож, вачыма ён прабягаў старонкі, цяжка тахкала сэрца, а па спіне бегалі мурашкі. Ён бачыў Саатаснаму хударлявым, высокім, вузкаплечым, прыветлівым, лоб ягоны хмурыўся ад цяжкіх думак, вочы глядзелі пранізліва, на поясе вісеў кінжал, а чырвонае пяро развявалася над шапкай. Хлопец чуў ягоны голас сярод грукату стрэлаў, бачыў, як зіхцелі доўгія дзіды і стальныя мячы, як барвела кроў і чырванела полымя, як у неба ўздымаліся вялізныя хмары дыму. Так Саатаснама і ягонае войска змагаліся супраць прыгнятальнікаў... «Воля! — грымеў голас Саатаснамы. — Воля або смерць!» Шчаслівыя тыя, хто гіне ад куляў у бітвах, бо ім ніколі не давядзецца лізаць пыл пад нагамі тыранаў і пакорліва гнуць шыю перад прыгнятальнікамі...