— А чхаць мне на тваіх людзей, — кажа Вялікі Тэрапя, злосна забіваючы цвікі. — Якая мне справа да іхняга смеху і дурных размоў? Ты лепей пачытай свае маралі каму-небудзь іншаму, можа, і дапячэш. Ад мяне ж твае павучанні адлятаюць, як іскры з-пад тапара па камені.
— Што вы тут галовы круціце ды кіпяціцеся, — паварочваецца Дзева, завіхаючыся каля пліты. Глупства ты нарабіў, і грошыкі праматаў, і даў гэтай пацягушцы сябе абакрасці... Каб ты быў крыху разумнейшы, дык пакінуў бы грошыкі ў запас, і мог бы дурэць аж да магілы, і хату сабе добрую паставіў бы. Дык не ж...
Былы Вялікі Тэрапя глядзіць на боты і змрочна бурчыць:
— Гэта ўсё чортаў Матці нарабіў. У мяне ж кацялок варыў як трэба.
— Дрэнна варыў, значыць, — бурчыць Законнік Матці. — Хто мог падумаць, што гэта зацяганая шапка і ёсць твой сейф.
Вялікі Тэрапя з размаху заганяе цвік і бурчыць:
— Вось нягоднік і купіў сабе на мае грошы мой хутар, вось гнойная куча, у мяне і сапраўды ўсё закіпае, калі пра гэта падумаю. Тэпо жыве ў Тэрапя, як некалі я, а мяне засунуў у гэтую нару, каб я гарбеў тут, як ён раней, над атопкамі. Мы як ролямі памяняліся. Так можна і звар’яцець. Скажы каму, дык веры не дасць. Скажа, лухту пляцеш, старэча...
— Ды і сам ты сапраўды, як з нейкай казкі. Дзіўна, што ты яшчэ згадзіўся жыць як усе.
— А за што цябе на неба пусцяць? Вось пажыві на зямлі, як усе, і памрэш, як твой час надыдзе. Ды што там казаць пра кароткае жыццё чалавечае, жыві як жывецца.
— А багацею жыць лягчэй.
— Бачылі мы, як гэта лягчэй. Я пажыў у смак, а цяпер можна і да беднасці прывыкаць. Чалавеку трэба ўсяго паспытаць.
— Ну, ну, — агрызаецца Законнік Матці. — Добра, што чалавек умее не засмучацца.
— А што за карысць распускаць нюні? Што зроблена, тое зроблена, і нават Гасподзь тут нічога не паправіць. Там вунь, у кутку, на паліцы стаіць кніга. Дзед мой усадзіў за яе кучу грошай. Дык вось там гаворыцца, што багацей памрэ гэтак жа, як і бядняк. Дык што ж добрага ад таго, што ягоная праца ветрам пойдзе...
Тут рыпяць нізкія дзверы, і ў хату ўвальваецца Тэпо ў новым мешкаватым касцюме, рукі глыбока засунуты ў накладныя кішэні, ды ўвогуле былы шавец нагадвае сініцу, якая натапырыла пер’е ад марозу. Голас у яго стаў высокі, нібыта хтосьці нацягнуў ягоныя галасавыя звязкі, чуецца ў голасе і сіла, і ўпэўненасць, хоць часам і відаць, што ён яшчэ не зусім звыкся з новай роляй.
— Добры дзень.
Вялікі Тэрапя кідае на яго позірк паверх акуляраў і працягвае грукаць малатком.
— Добры дзень, ну, што дзе чуваць?
— Нічога асаблівага. Вось зайшоў папытацца, чаму гэта плот мой так парадзеў, ад яго хутка адзін цень застанецца.
Перш чым адказаць, Вялікі Тэрапя даволі доўга цюкае малатком.
— Думаю, прычына тая, што і раней. Калі ў торпара няма ні лесу, ні грошай, каб дроў купіць, дык ён бярэ ўсё, што пад руку трапляе.
Тэпо стаіць упэўнена, стараецца выглядаць жорсткім, вочы яго блішчаць, як алавяныя гузікі, ён імкнецца гаварыць цвёрда і няўмольна:
— Я такога свавольства не пацярплю. Калі такое будзе і далей, я выкіну вас з гэтай хаціны.
— Ты ж сам гэтак жа цягаў жэрдзе з майго плота, калі жыў тут.
— А вы гэтак жа на мяне насядалі і пагражалі выгнаць.
— Але ж я цябе не выгнаў.
— I на шчасце, — умешваецца Законнік Матці, — на шчасце, у цябе, Тэпо, не было дроў у хаце, калі пачаліся маразы. Іначай ты б ніколі не атрымаў такіх багатых кажуха і шапкі.
— Во, во, Тэпо, — з бацькоўскай ласкавасцю ў голасе кажа Вялікі Тэрапя. — Гэта ж ад мяне ты атрымаў сваю амерыканскую спадчыну! I не задзірай носа раней часу, бо хто яго ведае, як яно далей пойдзе.
— У кожным разе не так, як у цябе! Я ўсялякіх там вежаў не будую.
Вялікі Тэрапя ўскіпае, закідвае бот пад лаўку і крычыць:
— He хваліся маімі грашыма!
— Тваімі, — з’едлівым голасам адказвае Тэпо, расцягваючы словы. — Ты ж за грошы скуру з людзей здзіраў! Як п’яўка, чужое дабро смактаў і збяднеў, а ўсё роўна ж тое робіш — чужое цягнеш.
— Ну, браце, — адказвае Вялікі Тэрапя, супакойваючыся. — Ты ўжо, думаеш, вялікі пан? Усе людзі аднолькавыя. Мы з табой нават маглі б і пабратацца! Калі я быў вялікім жулікам, а потым стаў малым, з табой адбылося тое самае, толькі наадварот. — Ён нейкі час зноў заганяе цвікі, а потым працягвае: — Наўрад ці з цябе выйдзе што-небудзь добрае, вялікім жулікам ты не станеш, а Вялікім Тэрапя і пагатоў. А ўсё з-за таго, што няма ў цябе нічога ў галаве і вару пад пазногцямі.
— He хваліся сваёй галавой, вось чым ты кончыў! Пастукай, пастукай малатком*
— I гэта трэба, каб было па справядлівасці.
— Глядзі, не цягай болей маіх жэрдак і штакецін. A то мала табе не будзе.
I Тэпо выходзіць з хаты і кіруецца да хутара Тэрапя, упэўнена ступаючы нагамі ў новых п’ексах, глыбока засунуўшы рукі ў кішэні.
У хаціне нейкі час пануе цішыня, толькі булькае кацялок ды стукае шавецкі малаток. Затым Законнік Матці прамаўляе:
— Ну, відаць, ролі і сапраўды памяняліся. Ты ж таксама не вельмі цырымоніўся з Тэпо! Ці не здаецца табе, што ў жыцці лепей загадваць ды камандаваць, чым вось так па сваёй волі скаціцца ўніз?
— I ў мяне было б зусім другое жыццё, каб я была гаспадыняй Тэрапя, — кажа Дзева, ставячы на стол імбрычак з кавай. — Гэта ж вялікая розніца, ці каравячая ляпёха, ці аржаны хлеб.
Вялікі Тэрапя пакідае работу і паварочваецца да стала, на яго шэрым, завостраным твары з’яўляецца нешта накшталт натхнення, і ён пачынае гаварыць, як прапаведнік, размахваючы рукамі:
— Мне ніякай розніцы. Я быў багацеем. Я добра ведаю, што такое багацей. У багацея толькі адзін клопат, адна думка. I не дае яна яму спакою ні ўдзень, ні ўначы: каб болей грошай, каб болей... А бедняка гэта не хвалюе, яму няма куды падаць. Няхай багацей марнее! Я паспытаў гэта на сабе! Я сам быў багацеем. Я ведаю... Слухай ты, Дзева, і ты, Законнік Матці: разумны той, хто дарэмна не мітусіцца, не натамляе сябе, а жыве, нібыта красачка ці птушка нябесная пад сонцам.
Настаў бледны сакавіцкі вечар, і сярод пасінелых гурбаў стаіць нізенькая хаціна, у ёй спіць сівы чалавек, які шмат чаго бачыў у жыцці, легендарны чалавек, які, пэўна, хутка пакіне гэты свет зямной марнаты і адправіцца на вечны спачын у прахалодную зямлю, якая заўсёды будзе нараджаць непараўнальную прыгажосць.
Сіняваты жывы вечар згасае. Вышэй падымаецца небасхіл, мільгацяць зоркі, усміхаецца бледны месяц. У маўклівых лясах і вёсках пануе начны змрок, прывідны і таямнічы, начная цішыня ледзь шапоча і нараджае прыгожыя мары аб харастве жыцця, якое і дае надзею на заўтрашні дзень.
XVI
Летнім днём двое падзёншчыкаў востраць сякеры ў двары хутара Тэрапя. Адзін круціць тачыла, а другі трымае на ім сякеру. Сухое кола пранізліва рыпіць, і той, хто круціць, час ад часу плюе на вось, але рыпенне ад таго не сціхае, і ён сярдзіта лаецца. Ягоны напарнік падымае сякеру, праводзіць пальцам па лязе, спрытна плюе і прамаўляе:
— Ходзяць чуткі, што Вялікі Тэрапя памёр.
— Кажуць, што памёр, — адказвае другі.
— Некалі спускаў скуру з людзей, жываглот, a потым і сам застаўся голы як бізун, правіў драны абутак.
— Дурасць замучыла, ды нячыстая спакусіла...
— Сын ад яго застаўся.
— Ага, застаўся. У той падсцілкі.
— Пэўна, і яна хутка памрэ. Хрыпіць, кашляе, сухоты ў яе.
— Так, дзеўка... Дый чаго добрага яна дасць сыну, па старцах пойдзе адзінае дзіця Вялікага Тэрапя...
— Во-во, не шмат пакінуў людзям Вялікі Тэрапя. Яны змаўкаюць. Рыпіць тачыла. Сякера памалу вострыцца на цвёрдым камені.
Вялікі Тэрапя і сапраўды памёр у сваёй шэрай хаціне на краі поля. Памёр ён раптоўна і без пакут: малаток вываліўся з рук, а сам ён моўчкі паваліўся на чаравікі і шавецкія прылады. Дзева, якая ўжо даўно хварэла і надрыўна кашляла сухім кашлем, якраз выйшла са сваёй каморкі і ўбачыла, як стары аддаў канцы. Яна крыху паплакала і задумалася: вельмі ўжо нечакана памёр Вялікі Тэрапя. Хутка, пэўна, і мая чарга... А што будзе з хлопчыкам? Ну, ды ёсць жа добрыя людзі на свеце, не дадуць з голаду памерці.
