— He тое каб прыгожа, — кажа ён, — аднак надзейна. Ніводзін судзейскі жук не прыдзярэцца... Цяпер трэба аддаць яму закладную і паклікаць сведак. Можна і парабкаў.

Ён выходзіць на ганак, крэхча і падзывае дзяўчат, якія працуюць у агародзе, а потым ідзе ў другі пакой на другой палове хаты. Каўкокорпі і Матці-Законнік застаюцца ўдвух. Сонечныя промні працінаюць густыя клубы тытунёвага дыму.

— Што за чалавек гэты гаспадар? Ці праўду пра яго людзі кажуць?

Матці-Законнік адрывае ад папер свой даўгі бледны твар.

— Што за чалавек? А па мне дык усё роўна, чалавек як чалавек...

— He, гэты, здаецца, не такі, як усе, занадта самаўпэўнены, бяздушны...

— Усе людзі з адной гліны злепленыя, з аднаго цурбака вычасаныя. Хтосьці яго не любіць, хтосьці любіць, а так чалавек як чалавек...

Вяртаецца гаспадар, а з ім і дзве маладыя дзеўкі; яны ціхенька смяюцца, прыкрываюць рот далонямі ды і ўвогуле паводзяць сябе так, нібы прыйшлі на нейкую забаву. Нарэшце Матці-Законнік дабіваецца ад іх нейкага толку, дзяўчаты ставяць на паперы крыжыкі замест подпісу, і гаспадар праганяе іх на работу.

Каўкокорпі крэмзае сваё імя, кідае на стол ручку, ды так, што пырскае чарніла, і кажа:

— Ці лёгка гэта надрапаць такое...

— Затое цяпер гэта сапраўдная папера, — адказвае Вялікі Тэрапя і аддае закладную. Каўкокорпі прабягае яе вачыма і засоўвае ў кішэню.

— Вось з-за такога чалавек траціць і жытло, і маёмасць.

— Наадварот! У самы час яе справілі... A то магло быць і не такое...

Каўкокорпі не пярэчыць, ды і адказаць яму няма чаго, ён увогуле, здаецца, і не слухае. Яго апанавала нейкая спешка і непакой. Ён ідзе да дзвярэй і спатыкаецца на прагнілай маснічыне.

— Ну вось, — гаворыць Вялікі Тэрапя. За апошняе дзесяцігоддзе ён стаў болей гаваркім, зусім не той маўклівец, што ў маладосці, дый ці была яна, маладосць, у гэтага чалавека. — Ну вось, — паўтарае ён, — жыві сабе паціху, асцярожненька... Грошы — ненадзейная справа, спытайся ў каго хочаш.

Каўкокорпі падыходзіць да дзвярэй, надзявае шапку і паварочваецца.

— Бывайце здаровы, — неяк разгублена прамаўляе ён, — і дзякуй вам.

— Куды спяшаешся? — гукае гаспадар. — Ну што ж, бывай, бывай.

Чалавек у шэрай вопратцы ідзе па дарозе з піпкай у зубах, хоць там не засталося ні крыхі тытуню. Пясок рыпіць пад нагамі, і змрочныя думкі круцяцца ў галаве.

Шмат хто выходзіў вось так з хутара, а сам хутар, шэры і запушчаны, па-ранейшаму стаяў на сваім пагорку, падміргваючы дзіўным святлом напалову пустых цьмяных вокан.

VIII

Вялікі Тэрапя сядзіць за сасновым сталом без шапкі і перабірае стос грошай, пералічвае і нешта мармыча сабе пад нос. Вусны яго напружана варушацца.

Восень у разгары, змяркаецца. У печы гарачае вуголле пераліваецца блакітнымі агеньчыкамі.

Прыйшоў шавец Тэпо і стаіць каля самых дзвярэй, але гаспадар, заняты сваёй справай, не заўважае яго. Раптам ён падымае галаву, глядзіць на госця, уздрыгвае і хуценька запіхвае грошы пад аблавухую шапку на стале.

» — Ты што гэта, Тэпо? — бурчыць ён. —Чаго ты падкрадваешся і залазіш у дом, не пастукаўшы. Дый дзень добры сказаць трэба альбо яшчэ што там.

— Хай гаворыць, хто гаворыць, а хто не, то не.

— Паскудная звычка. Нібыта злодзей які. Ды гэта ў вас у крыві.

— Як гэта?

— А вось так, мне здаецца. Памятаеш, як пастар нас вучыў, калі рыхтаваў да канфірмацыі: хай кожны трымае свае рэчы асобна — сваё пры сабе.

— Ды ўжо ж, такія, як я,сваё не забываюць. Ды і што там берагчы? Шыла ды калодку.

— I я так думаў бы, але ўсё ты блытаеш. To дровы возіш сабе з майго лесу, то жэрдзе з майго плота паліш у печы, ды так, што ад плота амаль нічога ўжо не засталося, сена маё крадзеш з балота. Словам, хапаеш усё, што бачыш.

Тэпо натапырваецца і хоча запярэчыць.

— Як вы можаце мне проста ў вочы казаць, што я злодзей?

— Магу, калі даказана.

— Ну, яшчэ трэба паглядзець. Ёсць закон і для беднякоў.

— Ай-яй, Тэпо! — голас Вялікага Тэрапя гучыць па-бацькоўску, нібыта ён хоча штосьці параіць і перасцерагчы небараку. — Табе ж будзе горш, калі справа дойдзе да суда. Цябе там па галоўцы не пагладзяць. У мяне ж і сведкі ёсць. Ды навошта нам, суседзям, па судах цягацца, сварыцца, можна і так уладзіць. Падшыеш вось нам чаравікі за тыдзень, і ўсё ў парадку.

— Уго, за тыдзень! А як жа мне са старой жыць, калі я буду працаваць задарма?

— А як і раней жылі. Бульба ў вас ёсць, пракорміцеся.

— Дык што, нам бульбу за восень з’есці толькі дзеля таго, каб вы грошай не трацілі?

— Ды гэта ж табе лепей, a то бакі пралежыш, Тэпо. Ты, злодзей ты гэткі, мне і так нямала шкоды робіш, ды яшчэ й таргуешся. Каб ты браў меней, ды не ў мяне, а ў іншых...

Тэпо не вытрымлівае і неасцярожна прызнаецца:

— Дык я і іншых не забываюся.

Зморшчыны ля вуснаў Вялікага Тэрапя робяцца выразнымі і глыбокімі, ён падміргвае шаўцу, але зноў становіцца суровым і сур’ёзным.

— Дробны ты зладзюжка, Тэпо, на вялікія справы цябе не хопіць. Ды навошта мне такі сусед пад бокам? Вось зацягну цябе ў суд, калі не паразумнееш.

— Ну давайце, — злуецца шавец, — ну якая вам з мяне карысць, мне ўсё роўна, магу і пасядзець на казённых харчах.

— Глянь ты на яго! Ты ж па старцах пацягнешся і хаціну сваю страціш. У цябе дома ёсць якія-небудзь паперы ці кантракты?

Стары шавец пахмурнеў, глядзіць нейкі час пад ногі, потым неахвотна выціскае:

— Давядзецца, відаць, брацца за вашыя чаравікі, калі ў вас ні на грош няма сумлення.

— Гэта ў мяне няма сумлення? Калі б у мяне не было сумлення, дык стаў бы я тут з табой цырымоніцца... I трэба мне ад цябе, старога суседа, толькі адно: каб жыў ты па справядлівасці...

— Дык вось якая ў вас да мяне справа, нездарма мяне старая папярэдзіла, аб чым вы тут хочаце паталкаваць.

— Хопіць і гэтага на першы раз.

— Вядома, ужо хопіць, — кажа Тэпо, паварочваецца і выскоквае на вуліцу.

Вялікі Тэрапя перамешвае вуголле ў печы і пасміхаецца:

— Нікуды не дзенецца, паправіць. I грошы цалейшыя будуць.

Ён дастае з-пад шапкі пачак грошай, хавае іх у надзейнае месца, асцярожна пераступаючы цераз прагнілыя маснічыны, ходзіць па хаце, нешта абдумвае, усміхаецца і бурчыць. Цямнее, вуголле дагарае і адкідвае ў пакой чырванаватае цьмянае святло.

Рыпяць дзверы, і на парозе ўзнікае цёмная постаць Матці-Законніка з партфелем пад пахай. Ён ледзь паспявае сказаць добры вечар, як з-за спіны выскоквае старая Хура, жонка Тэпо, кашчавая, рухавая жанчына з жаўтаватым зморшчаным тварам, вытырклым вострым падбародкам і пранізлівым, як нож, позіркам. Сцяўшы кулакі і выцягнуўшы шыю, яна раз’юшана выскоквае на сярэдзіну пакоя. Твар яе палае пад вялізнай хусткай, завязанай на нейкі адмысловы вузел. Падол зашмальцаванай сукенкі трасецца. Яна падскоквае, хрыпіць і шыпіць ад злосці.

— У, паскудная морда, жмінда, торба з грашыма, — малоціць яна, і словы яе цякуць патокам, бурляць, як настаялая брага, а часам і зусім перарываюцца.

— Як ты пасмеў сказаць Тэпо ў вочы, што ён злодзей, вінаваціць яго! Знайшоўся праўдзівец! Сам ты зладзюга, якіх свет не бачыў. Хоць ты і завешся Вялікім Тэрапя, хоць і грошы ў цябе не малыя, а я табе скажу, што зладзюга ты, з усіх зладзюг зладзюга. Ты вечна нас абдзіраеш, грабежнік, рабаўнік, крывасмок! Ды яшчэ хочаш, каб на цябе задарма хрыбты ламалі! Усе ў акрузе павінны напаўняць тваю торбу! А, вось яшчэ цаца заявілася! Пудзіла, жардзіна, чарвяк судзейскі! Пішаце паперкі, закладныя, каб потым смактаць з людзей апошнія грошы і сокі! Няўжо гэта заўсёды будуць цягнуць толькі дробязь, а такіх вось шчупакоў пакідаць на выраст?!

Матці-Законнік спалохана кідаецца ў куток, прыціскаецца да сцяны, і твар яго палатнее. Вялікі Тэрапя прыгаломшана стаіць сярод пакоя, збянтэжаны такім наскокам. Нарэшце ён апрытомнеў і гарлае, стараючыся перакрычаць раз’юшаную старую:

— Што ты вярзеш, старая ведзьма!

А Хура раз’юшана махае кулакамі перад самым яго носам.