Настае жнівеньскі вечар. Вялікі Тэрапя ідзе з балота, у руцэ ён трымае вялікі сукаваты кій, нешта бурчыць і лаецца. Ён гоніць карову шаўца Тэпо, якая кідаецца ўбок, злосна рыкае, калі гаспадар Тэрапя набліжаецца да яе. Праз нейкі час яны падыходзяць да хаціны шаўца Тэпо. Тут жа з’яўляецца старая Хура і бярэ карову пад сваю абарону.

— Лепей прыглядала б за сваёй хваробай, каб не лазіла па чужых пасевах, — злосна бурчыць гаспадар.

— Ага! — таранціць у адказ старая. — Бач ты які пастух знайшоўся! Заганяў жывёлу, ледзь кішкі не павылазілі... Ды абгарадзі ты свае пасевы, a то беднай скаціне няма дзе нават божай травінкі скубянуць!

— Ды не гыркай ты! Кожны павінен жыць як можа, а не квапіцца на чужое. Ды скажы свайму Тэпо, каб прыйшоў да мяне.

— Як можа! Каб ты так жыў, як мы можам! А ты толькі смокчаш з усёй акругі, што людзі здабываюць потам...

Старая лаецца і мітусіцца, супакойвае карову, але Тэрапя ўжо не слухае, а кіруецца з кійком у руцэ да свайго хутара.

Ідучы да дому сярод гаспадарчых пабудоў, ён заўважае, што на ганку сядзіць мужчына з люлькай у зубах, і сінія клубы дыму ўздымаюцца ў яснае летняе неба. Вялікі Тэрапя спыняецца і нейкі час сочыць за мужыком з-за вугла. Вось стаіць ён, Вялікі Тэрапя, чалавек, якога праклінаюць і баяцца, нізкарослы высахлы стары з адбіткам шэрых цяжкіх дум на твары, з шырокім бугрыстым ілбом, тоўстым носам; ягоны рот зласліва пасміхаецца, рэдкая сівая барада тапырыцца, а ў вачах пад грозна нахмуранымі брывамі закіпае злосць.

Вось і зноў у двары славутага Тэрапя сядзіць нейкі арандатар з далёкага хутара. Напэўна, ён атрымаў ліст ад Вялікага Тэрапя, у якім гаспадар патрабаваў заплаціць працэнты. Безумоўна ж, ён не зможа заплаціць. Адкуль ён возьме патрэбную суму? I вось зноў чужая зямля і двор пяройдуць да Вялікага Тэрапя, як гэта было ўжо шмат разоў. Вось і сядзіць абяздолены селянін на ганку Тэрапя, смаліць люльку, стараючыся схаваць трывожныя думкі.

Нарэшце Тэрапя падыходзіць, і чалавек на ганку ўстае.

— Добры дзень, гаспадар.

— Добры, добры. Ну, што там чуваць у Каўкокорпі?

— Нічога такога. Як звычайна, летам спяшаемся сабраць збожжа, аднак, відаць, ураджай не дапаможа. Вось я і прыйшоў па справе... Вы нам пісалі, што тут трэба заплаціць працэнты...

— Ага, так, так. Патрэба з’явілася. Зямля ў гэтых мясцінах, пэўна, госць і сам бачыў, запусцілася. Трэба ўгнойваць.

— Так яно так, але ж я не магу адразу ператварыць ураджай у грошы. Вось я і прыйшоў пагаварыць, можа, як-небудзь іначай уладкуем справу, можа, яшчэ можна крыху пачакаць, а я памалу заплачў...

— He, так не пойдзе! Я і так доўга чакаў. Мне патрэбны гэтыя грошы як мага хутчэй.

— Дык вы, кажуць, багаты чалавек, і я думаю, зможаце ўладкаваць як-небудзь іначай гэтую справу, калі захочаце.

— Э, ці мала чаго наслухаешся ў вёсцы. Усе чамусьці лічаць мяне багатым, а людская звычка такая, што малога затопчуць, а вялікага і моцнага ўздымуць пад неба. Мяне называюць і сквапным, і хцівым, хай сабе. А вось вам я па сакрэце скажу, што ў мяне і сапраўды шмат спраў і, калі трэба, я магу і выкруціцца, як сапраўдны камерсант. Вось паглядзіце на мой дом. Вялікі дом, але толькі чорт ведае, што там ніжэй падмурка, а што пад страхою.

— Хм, хм, цяжка даходзіць. Аж у галаве не ўкладваецца, у вас жа столькі грошай. Вам жа столькі плоцяць працэнтаў. I я плаціў, дык няўжо мне разарыцца?

— Так, так, але дамова ёсць дамова...

Селянін у шэрай світцы з люлькай у зубах зазлаваўся, голас ягоны пачаў дрыжэць.

— Во, цяпер я бачу, што людзі праўду кажуць: вы абдзірала, бязлітасны чалавек, бессаромны ліхвяр, сквапны крумкач. Так я і думаў, калі пазычаў грошы, што суну палец у пашчу д’яблу. Вось і пойдзе ўсё ветрам.

— Дык навошта ж бралі?

— Ад дурасці сваёй. Калі б тады ў маёй галаве было б так светла, як цяпер, дык я б ні капейкі не ўзяў бы. Як-небудзь перабіўся б. Ды загналі ў бяду неспадзяванкі, вось і ўзяў у вас вялікую суму пад вялікія працэнты. Узяў, бо вы самі давалі такую суму. Я думаў, што такі багаты чалавек не пачне адразу каркаць. А я праклінаю той дзень.

— За тым, хто спазняецца, і смерць ганяецца.

— Усё яно так. Вы так спяшаецеся, што, пэўна, давядзецца прадаць зямлю. Тады хоць пачакайце, пакуль знайду пакупніка.

— Будзе лепей, калі я сам у вас куплю. А калі вы будзеце доўга шукаць пакупніка, то і працэнты набягуць большыя.

— Вось і я ўляцеў! Зусім як іншыя. Распрадаю дом і гаспадарку. А вы толькі што талкавалі пра ўмацаванне зямлі і гаспадаркі.

— Так яно так. He ў гэтым справа. Калі дом прадаецца, ці не ўсё роўна, хто заплоціць? Якая вам розніца, той ці іншы.

— Вядома. Але мне не ўсё роўна, бо вы павялічваеце бацькаву спадчыну, а я ў канцы года і сваю страчу.

Ён цяжка ўздыхнуў і напхаў люльку.

— Значыць, так. Зямля вам, нерухомасць вам, а рухомая маёмасць мне. Танна аддаю, за бясцэнак. Ды што зробіш, калі так прыспешваюць...

— Зямля! I клець, і хлеў, і дрэвы, і ўсё, што расце на зямлі...

— Вядома. Апрача збожжа і гародніны, якую ўдасца сабраць. Гэта ўжо мне.

— Добра, дамовіліся. Што там сварыцца за мякіну...

— Гэй! — кліча ён парабчанку, якая праходзіць да выгану. — Бяжы да Матці-Законніка, хай шыбуе сюды, і як мага хутчэй! Аформім пакупку як след, запішам кантракт у паперу. Хадзем у хату.

I яны зайшлі праз дзверы, якія жудасна і жаласна зарыпелі.

VII

У хуткім часе па дарозе паспешліва крочыць Матці-Законнік. Матці — даўгалыгі, танканогі чалавек, і пры кожным кроку шырокія калашыны матляюцца, нібыта пустыя. У яго доўгі і вузкі бледны твар. Усім сваім выглядам ён нагадвае жорава, які крочыць па балоце: разважлівы, абачлівы, гультаяваты. Ён часта бывае хадайнікам. Многія вяскоўцы даручаюць яму пісаць дзелавыя пісьмы, якія спачатку трэба пісаць па-шведску, а потым па-фінску, просяць парады ды і ўвогуле карыстаюцца ім як спрытным судовым пралазам. Ён жыве ў чырвонай хацінцы непадалёку ад бальшака, і адзіная кампанія ў яго — гэта папера, чарніліца ды стос кніжак. Ён патрэбен Вялікаму Тэрапя як законнік, дарадчык, блізкі чалавек, ледзь не лепшы сябра гэтага дзіўнага багатага пустэльніка. Вось такі гэты чалавек, што ў чорным касцюме з капелюшом на галаве і скураным партфелем пад пахай падскокваючы ўваходзіць у двор і кіруецца ў хату.

— Ага! — гукае Вялікі Тэрапя. — Вось і той чалавек, які нам патрэбен. Цяпер зоймемся справай. Трэба аформіць невялічкую куплю-продаж з гаспадаром Каўкокорпі. Ты вучоны чалавек, напішаш паперку так, каб да яе не прыдраліся ні суды, ні ўлады са сваімі зачэпкамі.

— Ну, такое мы можам зрабіць колькі хочаш, — гаворыць Матці-Законнік. Як зазвычай, ён прамаўляе гэта суха, адрывіста, сур’ёзна, старанна падбіраючы словы. Ён кладзе партфель, ставіць на стол чарніліцу, кладзе некалькі лістоў паперы і пачынае пісаць.

— Якія галоўныя прадметы куплі?

— Гаспадар Каўкокорпі прадае мне ўвесь свой зямельны ўчастак па зніжанай цане. Мы доўга спрачаліся аб тым, але вось неяк дамовіліся. Увесь яго доўг будзе скасаваны. За ім жа застанецца і ўся рухомасць.

Настае цішыня. Матці-Законнік рыпіць пяром. Вялікі Тэрапя выцягвае шыю і заглядвае яму цераз плячо. Сонечныя прамені пранікаюць у хату праз задняе акенца, закратаванае лучынай і напалову заткнутае жмуткам саломы. Сонечнае святло выхоплівае са змроку прагнілыя маснічыны, па хаце пралягаюць дзівосныя ўзорныя цені. Гаспадар Каўкокорпі сядзіць, смокча піпку і злосна плюецца:

— Вось так і сплывае з рук бацькава зямля, і цягайся бяздомны па дарогах...

— Нічога, — суцяшае Вялікі Тэрапя, — ёсць на свеце людзі і бяднейшыя за цябе. У цябе вунь яшчэ тавару, як на кірмашы, ды каровы, ды коні.

— А дзе мне іх трымаць, тых кароў ды коней?

— Нічога, пад божым небам усім месца хопіць.

Каўкокорпі змаўкае. Чуецца толькі таканне гадзінніка і рыпенне пяра.

— Гатова, — кажа нарэшце Матці-Законнік. — Трэба толькі падпісаць вам і сведкам.

Вялікі Тэрапя ўважліва вывучае паперы і асцярожна выводзіць унізе свой подпіс.