Так ён і ходзіць, глядзіць, дае парады і пакрыквае, нібыта нічога асаблівага не адбылося, нібыта гэта такая ж звычная справа, як сенакос або жніво. Потым да яго даходзіць уся сур’ёзнасць таго, што адбылося, кроў пачынае бурліць: ён, сквапны ад прыроды, кідаецца ў роспач, калі хоць маленькае няшчасце звальваецца на хутар, бо лічыць гэта прадвесцем хуткай пагібелі, ён пакутуе, калі здыхае маленькае ягня, а тут ён сам пазабіваў усю гавяду!
— Сорак кароў, сорак кароў! Што за кара такая на чалавека! Ляснула ўсё, усё жыццё, прапалі ўсе мае дваццацігадовыя пакуты! Госпадзі, ці мудра ты зрабіў, няўжо я так награшыў, што трэба згубіць мяне на гэтай зямлі? — Ён паціху тупае, нешта мармыча і раптам спыняецца, зрывае шапку, кідае яе вобзем і пачынае рваць валасы.
— Я, бедалага, сам спустошыў свой хлеў! Усё жыццё марна! Смерць надыходзіць, смерць мая блізка! Няўжо мне застаецца ісці жабраваць!
Ён ідзе ў канюшню, хапае лейцы і, закінуўшы іх за кроквы, спрабуе павесіцца. Ягоныя ногі гайдаюцца ў паветры, як маятнік, а з горла рвецца прыдушаны хрып. Але тут забягае парабак і пераразае лейцы.
— Ці варта з-за такога вешацца.
Стары гаспадар Тэрапя хрыпіць, прыходзіць у прытомнасць, потым ускоквае з кавалкамі рамянёў у руках і раз’юшана раве на парабка:
— Такія лейцы парэзаў! Ты за гэта заплоціш! Што! He будзеш плаціць?! Вылічу з платы!
Але парабак зусім не зважае на гэта. Ён бярэ гаспадара пад руку, заводзіць у дом і ўкладвае на ложак.
Гаспадар захварэў, у яго жар, смерць сціснула яго сваімі абцугамі, хоць стары і не памёр, пакуль гайдаўся на лейцах... Надыходзіць ноч, апошняя ноч Цімо Тайкінамаа...
У небе павольна плывуць аблокі, вецер уздыхае, нібы кавальскія мяхі, шуміць лес, пачынаецца дождж, і кроплі вады падаюць на страху, як цяжкія свінцовыя гарошыны. Таямнічы грукат дажджу нібыта вяшчае хуткую смерць старому гаспадару.
— Што? Няўжо дождж? Вада... Лета настае! Каму лета, а мне смерць! Я сам забіў сорак сваіх кароў напярэдадні лета! Вось забурліць жа ў чалавека грахоўная кроў, штурхае яго на вар’яцтва, на смяротныя грахі. Але смерць ачысціць усе грахі мае... Паклічце сюды Ійсакі...
Ійсакі, адзіны сын старога, пераступае парог; ён невысокі ростам, з такім жа невыразным бледным тварам, як і бацька. Спакойная павольная хада сведчыць, што ў ім цячэ вялая кроў маткі, але можа быць, што недзе ў глыбіні стаіўся і бацькаў запал.
— Ійсакі! Мая пара прыйшла, настаў мой час... Двойчы ў жыцці я рабіў вялікі грэх. Першы раз мне даравалі. Цяпер не... Нічога не зробіш, Ійсакі, але табе трэба пастарацца. He дай загінуць хутару. I ўсяму набытку, набытку... Набытак будзе тваёй апорай. Жыві мудра, прыкладзі ўсе сілы, забагацей... Я цябе так вучыў, хоць мне і не ўдалося. А ты зможаш, я ж ведаю... Набытак, набытак...
Гэта былі апошнія словы старога Тэрапя. Ён мірна спачыў, заснуў вечным сном.
III
Развіднела, настаў дзень. Усюды ляжаў мокры расталы снег, стаялі вялізныя лужыны, а з шэрых аблачын яшчэ падалі рэдкія кроплі, з-за хмар часам выглядвала сонца, і тады па зямлі слізгала яго шчаслівая, мяккая ўсмешка.
Дрэвы ў лесе стаялі нерухома, ад іх падалі зялёныя цені, набрынялыя пупышкі на бярозах нібыта саромеліся свайго выгляду, у галінах звінеў і пырхаў лёгкі ветрык. Гэта была старая і адначасова новая песня свабоды.
З двара даносіўся пах гною і расталага снегу, нівы стаялі шэрыя і голыя, ля кучы гною кешкаўся певень з курамі і час ад часу задзірліва кукарэкаў.
Старога гаспадара Тэрапя, абмытага і паголенага, у белай кашулі палажылі на дошку і занеслі ў асець. Ійсакі стаяў на парозе, глядзеў і думаў: «Вось тут ляжыць цяпер мой бацька, бледны і навек супакоены. Яшчэ ўчора ён, закасаўшы рукавы, у крыві па локаць, з нажом, забіваў скаціну. У душы ў яго былі сумота і непакой. Так ён і жыў... А ці не ўсё роўна, у сумоце, у журбе, хаваючы іх пад бледным тварам, пакідаць сваё жытло зямное...»
I ў думках у хлопца паўстаюць малюнкі нягод, якія выпалі на долю гэтага чалавека, ужо нерухомага і схаладнелага, на гэтай зямлі. Колькі ж працы трэба было пакласці, колькі нечалавечых намаганняў, а потым страціць апошнюю надзею і апынуцца на гэтай шурпатай дошцы паголеным, у чыстай кашулі...
Тут ён прыйшоў у гэты свет, поўны пакутаў, і тут жа, на гэтым самым хутары Тэрапя, перайшоў у лепшае царства. Ягоны бацька быў каржакаваты стары.
З магутных дрэў ён пабудаваў гэтую сялібу Тэрапя, урабіў гэтую камяністую зямлю, ператварыў хутар у багатую сялібу, набыў грошы і самастойнасць. Ягоная маці, гаспадыня хутара, кажуць, адбілася ад цыганскага табара і перадала хлопцу бурлівую, гарачую цыганскую кроў.
Калі яму было 15 гадоў, ён пачаў гуляць па вёсках і выпіваць. Ён збіваў замкі з канюшняў, краў коней і мяняў на гарэлку. Нарэшце бацьку ўсё гэта надакучыла, і ён сказаў: «Калі басцяешся, дык і басцяйся, ідзі сваёй дарогай, а дадому можаш не паказвацца». Тады Цімо Тайкінамаа сышоў, і гадоў дзесяць пра яго не было нічога чуваць. Дома застаўся другі сын, крыху маладзейшы, які быў дамаседам, спакойным і працавітым. Затое старэйшы сын дзе толькі не валачыўся: быў матросам на парусніку, ездзіў у заморскія краіны, то працаваў/ то валацужыў, пабыў у вялікіх і малых гарадах, словам, нагледзеўся ўсяго. Потым раптам з’явіўся ў роднай вёсцы, шыкоўна апрануты, з манішкай, у чаравіках, чорных, як добра прасмолены човен. Ягоная маці памерла некалькі гадоў таму, a бацька ляжаў хворы.
Сэрца яго старога бацькі, набалелае і жорсткае ад пакутаў, паціху змякчэла, а сам ён у чаканні смерці забыўся на сынавы грахі. Ён паклікаў свайго сына-валацугу і сказаў, што аддае яму ў спадчыну палову зямлі і гаспадаркі, а будуць ягоныя браты жыць з ім ці не — гэта іхняя справа.
Такі паварот вельмі цяжка параніў сэрца домаседлага брата. Ён сказаў, што гэта несправядліва, бо той, хто басцяўся немаведама дзе, прыйшоў і атрымаў палову таго, што ён набыў, ламаючы хрыбет на гэтай зямлі, нібы прыгонны. I, напэўна, яму давядзецца пакінуць усё і пайсці куды вочы глядзяць, бо тут ён не зможа жыць і працаваць спакойна. I ён сышоў, падаўся некуды за мора ды там і застаўся.
А старэйшы сын Цімо гаспадарыў на хутары ды заляцаўся да дзяўчыны з суседняга заможнага хутара. Бацька памёр. I тут у сынка зноў ускіпела кроў: ён вырашыў справіць памінкі і вяселле адначасова. Вяселле трэба было згуляць як мага хутчэй, дык лепей ужо зрабіць гэта адразу, чым адкладваць надоўга. Дарэмна набожныя вясковыя бабулі даказвалі яму, што ён гнявіць Бога, дарэмна яны стараліся ўгаварыць яго пахаваць бацьку з мірам.
— Няхай бацька спіць спакойна. Думаю, што яго болей не хвалюе наша зямная мітусня, ні тым болей памінкі, вяселлі ці хрэсьбіны... Ён шмат разоў казаў мне, што ў хаце патрэбна гаспадыня. Вось і будзе самы час...
Так і атрымалася, што на адной палове хаты паміналі бацьку, а ў другой спраўлялі сынава вяселле. Стаяла восеньская ноч, у бяздонні чорна-сіняга неба мільгацелі зоркі, за лесам павольна спускаўся серп месяца, моўчкі рассцілаліся палі, залітыя жоўтым месячным святлом, на дарогах і ў двары серабрыўся, зіхцеў галалёд. У пакоі, дзе спраўлялі вяселле, было ціха, здаецца, што радасць і весялосць адляцелі далёка-далёка. I толькі п’яны жаніх гойдаўся на лаўцы.
— Гэй, здаецца, што ў маім доме спраўляюць двое памінкаў! Я ж назнарок зладзіў вяселле і хаўтуры разам, каб радасць побач са смуткам была болей выразнай. Аднак здаецца, што вяселля не атрымалася, а толькі двайныя памінкі... Грайце, музыкі! Давайце вып’ем віна!
Стары сівы музыка, асмялелы ад выпітага віна, размашыста падставіў скрыпку да шчакі. Чырвона-карычневая паліроўка заблішчэла ў цьмяным святле, даўгія худыя пальцы забегалі па струнах, заскакаў смычок, і прастору пад чорнай закуранай столлю запоўнілі нізкія радасныя гукі вясельнай полькі. Яны дурманілі сваёй весялосцю, і ўсе кінуліся скакаць. Зарыпелі маснічыны, далёка ў начной цемры разносіліся грукат абцасаў, гучныя выкрыкі хлопцаў і дзявочае хіхіканне. П’яны жаніх ківаўся ў пакоі, дзе ішло вяселле, часам прабіраўся праз цёмныя сенцы на другую палавіну, дзе сядзелі пажылыя людзі і ў журбоце ўспаміналі нябожчыка, гаварылі пра ягонае жыццё і смерць і пра нядаўняе пахаванне. Да іх падсаджваўся спахмурнелы і нібыта працверазелы жаніх; здавалася, што ён таксама гараваў, але і прыслухоўваўся, калі яго лаялі за грахі і бязбожныя ўчынкі, ён слухаў, згаджаўся і ківаў галавой, але раптам успыхваў:
