I яны разышліся, бо цягнік Лехто крануўся з месца.
Вяйнё Лехто болей не быў салдатам. Яго дэмабілізавалі. Аднак ён быў яшчэ ў салдацкіх ботах, у суконных салдацкіх штанах і шэрай гімнасцёрцы. А ўвогуле ў яго і не было цывільнага адзення. Малалетнія нашчадкі за гады вайны знасілі ўсё, што было. Ён знайшоў толькі невялікую старую шапку.
У першыя дні дома было вельмі нязвычна. Няўжо сапраўды скончылася? Няўжо болей не знойдзецца «чалавека, які павядзе за сабой»? Вяйнё Лехто стаяў на восеньскім полі, абапіраючыся на рыдлёўку, высокі і смуглявы. У яго была зямля, хацінка на ўскраіне вёскі, жонка і дзеці.
Аднак ён занадта доўга быў толькі часцінкай нечага вялізнага, і цяпер яму здавалася дзіўным тое, што яго пакінулі аднаго сярод поля, і ён сам, адзін, павінен вырашыць, што рабіць, напрыклад, расчысціць гэтыя канавы або пакінуць усё як ёсць. Салдату здавалася, што ён згубіў сувязь з суседам злева і справа.
На шчасце, міма праходзіў сусед, які вельмі здзівіўся, што Лехто дэмабілізавалі. Яны павіталіся, і сусед спытаў: «Што, памяняў інструмент?» Вяйнё Лехто вельмі ўзрадаваўся суседу. За доўгія гады ён так звыкся, што побач заўсёды знойдзецца суразмоўца або слухач, а таму адзін ён нават пачуваў сябе нядобра сярод поля.
Лехто гаварыў, што канавы зараслі за той час, пакуль ён абараняў і заваёўваў новыя землі, браў стратэгічныя рубяжы і мячом праводзіў граніцу. Шмат вады выцекла за гэты час.
— Ага, — казаў сусед. — Напэўна, было б куды лепей, каб мы ўвесь гэты час капалі канавы.
Аднак Вяйнё Лехто лічыў, што ад вайны не было куды падзецца. Яна была вельмі патрэбная. I не варта думаць, што кроў і пот ліліся дарэмна, як у дрыгву. Усё ж яна прынесла змены ў свет.
— Змены? Як жа, падаткі і пастаўкі. Вось і цябе зноў кінула на поле. Можа, і канавы цяпер трэба капаць не так, як раней?
— Ну, не варта спяшацца, — сказаў Вяйнё Лехто. — I зерне не адразу прарастае. Вось я стаяў і думаў, што ёсць на свеце розныя машыны — экскаватар, канавакапальнік. Вось іх бы сюды. Мы ж ваявалі машынамі, і не варта пакідаць іх без справы цяпер, у мірны час. На вайне мне давялося пабачыць такі бульдозер, што ты не паверыш. Ён зварочваў сосны па метру таўшчынёй і каменні ростам з гэтую хаціну. Вось гэта сіла! Калі б яе на нашыя палі, во, тады што-небудзь і выйшла б.
— Пабачыш, нічога яна нам не выкапае...
— Выкапае, выкапае і поле, толькі б нам на мірную працу, як на вайну...
Сусед пайшоў, а дэмабілізаваны Вяйнё Лехто пачаў капаць канаву рыдлёўкай, думаючы пра тыя часы, калі на палях будуць болей моцныя механізмы.
Паціху канава расчысцілася і старой рыдлёўкай. Неўзабаве Вяйнё Лехто пачаў паднімаць ногі вышэй. Боты цяклі, і ногі прамоклі. А халера з імі! Яны і раней не былі балотнымі ботамі, апрача таго, іх абувалі на розныя ногі, і нямала яны патупалі за сваё жыццё. У іх ішлі ў наступленне, тапталіся на пазіцыях, адступалі. I вось цяпер, зношаныя ўшчэнт, яны трапілі на поле, на мірную працу.
Няшмат было ад іх радасці: ногі моклі. Але дзіва было тое, што гэтыя вайсковыя боты апынуліся на нагах у чалавека, які займаўся цяжкай сялянскай працай.
Вяйнё Лехто ўсадзіў рыдлёўку ў зямлю.
— Яны сабе няхай мокнуць. На фронце не зважалі на тое, што ўсё цела мокла, абы галава ацалела. Дасталося ботам, дасталося і гаспадарам. Усе хапянулі бяды.
Канава расчышчалася так, што люба паглядзець. Вада хлюпала ў ботах, і Вяйнё Лехто сказаў суседу, які праходзіў міма, што боты ўпершыню на сапраўднай працы зарабляюць сабе на хлеб.
Былы салдат Вяйнё Лехто быў чалавекам, які па слова ў кішэню не лезе, і разумеў, што да чаго.
Балада пра трох Тэрапя
I
Шэрыя густыя хмары нізка цягнуліся над вершалінамі дрэў, над вясковым полем. Недзе ў глухамані прачнуўся вецер і, вылецеўшы са свайго патаемнага берлагу, натужліва захрыпеў хворымі лёгкімі, ад чаго хмары надзьмуліся, запаласкаліся і памянялі форму, нібыта шэрая сатлелая вопратка. Яны то выгіналіся да зямлі, як адвіслае чэрава, то потым зноў нібы падцягваліся да нябачнай хрыбціны.
Потым хмарная тканіна разадралася, і буйныя ахлопкі снегу завялі свой бязладны імклівы карагод. Завіруха мацнела, змрок ахутаў зямлю. Святло і цемра перамяшаліся ў шалёнай панылай замеці.
На схіле вялікага пагорка гнездзіўся дом Тэрапя, сяліба знакамітых Тайкінамаа. Яе шэрыя змрочныя пабудовы патаналі ў глыбокім снезе. Гаспадар, Цімо Тайкінамаа, стаіць на ганку, бледны старэчы твар ледзь выглядае з высокага каўняра даўгога шэрага кажуха. Ён занепакоена глядзіць у цемру, на шалёнае кружэнне завірухі, і адчувае, як муціцца ў галаве, як душу ахоплівае трывога і змрок. Ён цяжка ўздыхае і мармыча:
— Вясна гэта ці зіма? Сакавік настаў або зноў снежань? Пераблыталі ўсё там, на небе, змастачылі дзве зімы запар...
Ён зноў уздыхае.
— За грахі чалавечыя такія кары. Злому сэрцу няймецца. Толькі багахульства і ёсць у галаве...
Стары гаспадар паварочваецца, адчыняе рыплівыя дзверы, заходзіць у дом і ўкладваецца на ложак. Змрочны і ўстрывожаны, ён стараецца заснуць.
Надыходзіць ранне. Замець сціхла, усё наваколле пакрыта таўстою пушыстай снежнай коўдрай. Халодны паўночны вецер разганяе апошнія шматкі хмараў, і вялізнае палатно нябёсаў паволі ачышчаецца.
Гаспадар Тэрапя стаіць па калена ў снезе, заклапочана чухае патыліцу, а потым, перавальваючыся, кіруецца да дому.
— Вось табе і вясна...
Затым ён бярэ сякеру і пачынае секчы дровы на бярозавай калодзе. Але праца не ідзе, усё валіцца з рук, і ад палення ляцяць толькі тоўстыя трэскі.
Уваходзіць гаспадыня, старая таўставатая кабета. Яна перавальваецца з нагі на нагу, нібыта качка, і абвіслыя рукі бяссільна гойдаюцца ўздоўж цела. Яна становіцца на лаву ля сцяны і спрабуе дастаць ключ ад клеці, які вісіць высока пад столлю, аднак гэта ёй не ўдаецца, бо не можа падняць рукі: замінае агромністы жывот, і яна спаўзае на падлогу.
— Стары, дастань ты ключ, — просіць яна ціхім мяккім голасам. — Я не магу.
Стары не чуе, а можа, і не хоча пачуць. Сякера ўпіваецца ў сухое дрэва, і трэскі ляцяць ва ўсе бакі. Гаспадыня зноў спрабуе дастаць ключ, але зноў нічога не выходзіць, і яна зноў пачынае ўпрошваць:
— Стары, ды вазьмі ты гэты ключ.
Нарэшце стары са злосцю адкідвае сякеру, лезе на лаву, здымае ключ, злосна тыцкае яго пад нос гаспадыні і ашалела хрыпіць:
— Вось табе! На табе гэты ключ! Што бы будзеш рабіць у пустой клеці? Канец настае, канец усяму...
— He злуйся, стары, і так жыцця няма.
З хлява выходзіць даглядчыца жывёлы ў рызманах з грубай тканіны, у стаптаных старых ботах: голыя лыткі заляпаны гноем.
— Вось адна і здохла...
— Што адна? — злосна гукае стары.
— Карова. Яны ўсе пухнуць з голаду. Нават усе бярозавыя галінкі пажэрлі. Чым яшчэ іх карміць...
— А каб іх нячысцік! Няма чым карміць! Калі няма чаго жэрці каровам, дык чалавек не будзе здыхаць з голаду! Няма чаго болей чакаць! Пакуль тое лета прыйдзе!..
Цімо Тайкінамаа, гаспадар хутара Тэрапя, пачынае злосна тачыць нажы.
— Стары, стары, — ледзь чутна енчыць гаспадыня, — ды не злуйся ты так!
II
З доўгага прыземістага хлява адну за адной выцягваюць панылых жывёлін. Рэбры ў іх выпіраюць, і гэта надае ім ускудлачаны і спалоханы выгляд, і хоць яны ледзь стаяць на нагах, аднак усё ж спрабуюць супраціўляцца. Але абух апускаецца ім на макушкі, у горла ўпіваецца нож, і кроў пырскае ў падстаўлены таз, і жывёліны з памутнелымі вачамі выцягваюць ногі. На белы снег адна за адной падаюць скрываўленыя скуры, кучы худога мяса, косці, жылле; скручаныя кішкі і трыбухі запаўняюць усё навокал хлява. Сонца, нібыта чортава вока, насмешліва сочыць з вышыні, як наліваецца снег навокал барвовымі фарбамі, і пад гэтым позіркам з паўднёвага боку пачынае капаць са стрэх.
А з хлява выцягваюць і выцягваюць жывёлін. Карова жаласна рыкае, але тут ёй на галаву апускаецца абух, нож даканчвае жудасную справу, і зноўку настае халодная цішыня. Стары гаспадар, нібы маленькі д’ябал, лёгка і спрытна перабягае ад жывёліны да мясных куч, рукі яго па локаць у крыві, ён спрытна здзірае шкуры і аддзяляе дробныя косці. Вечарэе, апускаюцца прыцемкі. Даўгі хлеў Тэрапя спусцеў. Паўдзесятка жывёлін ледзь стаяць ля прывязі і жаласна мыкаюць. Сорак кароў ужо забіта і асвежавана. Стары ходзіць паміж тушамі і глядзіць, ці добра распялены шкуры, ці добра ачышчана ад жылля і касцей мяса, якое перапаўняе ўвесь посуд у хаце.
