— Лепш самому прыехаць своечасова, чымся быць запрошаным запозна.
Фэрміна Даса думала, што памрэ ад радасці. Неяк памыла рукі і шапнула: «Дзякуй, Божа мой, дзякуй за тваю дабрыню», шкадуючы, што яшчэ не прыняла ванну праз клятыя баклажаны; іх замовіла Ільдэбранда, якая, дарэчы, не сказала, хто запрошаны на абед. Фэрміна пакутавала ад думкі, што яна старая і непрыгожая, з аблезлым ад сонца тварам і што муж пашкадуе аб сваім прыездзе, калі пабачыць яе ў такім нядобрым стане. Але яна зноў жа выцерла рукі фартухом, крыху прывяла сябе ў парадак, сабрала ўсю ганарлівасць, з якой маці нарадзіла яе на свет, каб суняць ашалелае сэрца, і пайшла насустрач мужу салодкай паходкай аленіхі. Ішла з паднятай галавой і светлым позіркам, з кірпатым носам івалгі, і дзякавала лёсу за аграмадную палёгку, якую ёй давала вяртанне дамоў. Усё гэта муж, зразумела, прыняў за чыстую манету. Тым часам яна для сябе вырашыла абавязкова разлічыцца за горкія пакуты, якія ледзь не пазбавілі яе жыцця.
Амаль праз два гады, якраз пасля вяртання Фэрміны Дасы, адбылася адна з неверагодных выпадковасцяў, якую Трансыта Арыса назвала б Божымі жартамі. Флярэнтына Арыса не надта цікавіўся такім вынаходніцтвам, як кіно, але Леона Касіяні адвяла яго без супраціву на нашумелую прэм’еру «Кабірыі», чыя слава трымалася на дыялогах, напісаных паэтам Габрыелем д’Анунцыё. Вялікае патыё пад адкрытым небам у дона Галілеа Даконтэ, дзе ўначы больш захапляла прыгажосць зорак у небе, чым нямая любоў на экране, было перапоўнена гледачамі з найвышэйшага грамадства. Леона Касіяні сачыла за акалічнасцямі сюжэта, амаль не дыхала. Флярэнтына Арыса, наадварот, драмаў, усыплёны кіношнай драмай. За ягонай спінай нейкая жанчына нібыта разгадала ягоныя думкі і ўскрыкнула:
— Божа мой, гэта цягнецца даўжэй за любы боль!
Яна сказала толькі гэта, бо яшчэ не прышчапіўся звычай суправаджаць нямыя кінастужкі п’есамі на піяніне, а з цёмнае залы толькі чулі, быццам шэпт дажджу, пошум праектара. Флярэнтына Арыса прыгадваў Бога толькі ў найцяжэйшых сітуацыях, але на гэты раз ён дзякаваў Яму ад усёй душы. Бо нават у дваццаці пядзях пад зямлёй ён адразу ж пазнаў бы гэты голас з глухім металічным тэмбрам, які хаваў у душы з таго дня, калі, гледзячы на пажоўклую лістоту ў пустэльным скверыку, яна сказала яму: «Цяпер ідзіце і не вяртайцеся, пакуль я не паведамлю». Флярэнтына Арыса ўцяміў, што яна сядзіць за спінай, побач з непазбежным мужам, ён адчуў яе цёплы ды роўны подых і дыхаў адным з ёю паветрам, нібыта ўзбагачаным, поўным здароўя, кахання. Ён адчуваў, што яе не зжэрла моль смерці, як часцяком уяўлялася яму за апошнія месяцы яе адсутнасці, і зноўку прыгадаў Фэрміну Дасу ў светлым і шчаслівым узросце, акругленую цяжарнасцю першынцам пад тунікай Мінервы. Ён уяўляў яе так, нібыта глядзеў ёй у твар, і ўсе жарсці, якія мелі месца на экране, былі яму зусім чужымі. Ён адчуваў асалоду ад водару мігдальнай парфумы, якая вяртала яму інтымнае жыццё, і хацеў зведаць яе думку адносна таго, як улюбляюцца жанчыны ў кіно, каб іх каханне прыносіла менш пакутаў, чым у сапраўдным жыцці. Яшчэ да канца фільма ён раптам здагадаўся ў пробліску радасці, што ніколі не быў так доўга і блізка да жанчыны, якую кахаў спрадвечна.
Калі запалілі святло, Флярэнтына Арыса даў час падняцца іншым гледачам. Затым павольна ўстаў, рассеяна павярнуўся, звыкла зашпільваючы камізэльку, і ўсе чацвёра аказаліся твар да твару, ды так блізка, што міжволі мусілі павітаць адно аднаго, няхай нават хтосьці з іх і не хацеў гэтага. Хувэналь Урбіна павітаў спачатку Леону Касіяні, якую добра ведаў, а потым са звычайнай вытанчанасцю працягнуў руку Флярэнтына Арысу. Фэрміна Даса накіравала ім усмешку ветлівасці. Ва ўсялякім разе, гэта была ўсмешка жанчыны, якая часцяком бачыла іх, ведала, хто яны такія, і ёй не трэба было, каб іх ёй прадставілі. Леона Касіяні адказала з грацыёзнасцю мулаткі. Затое Флярэнтына Арыса не ведаў, як паводзіць сябе, ашаломлены выглядам Фэрміны Дасы.
Гэта была іншая жанчына. Флярэнтына Арыса не знайшоў ні следу ад страшнай і моднай хваробы на яе твары, ні слядочку ад іншых і яму вядомых захворванняў, цела Фэрміны Дасы захоўвала прыкметы прыгажосці лепшых часоў, але было відавочна, што апошнія два гады даліся ёй за дзесяць. Ёй была да твару кароткая стрыжка з выгінам крыла каля шчакі, але колішні мядовы колер валасоў ужо стаўся алюмініевым, гожыя пранізлівыя вочы страцілі палову свайго святла праз бабульчыны акуляры. Флярэнтына Арыса бачыў, як яна аддалялася пад руку з мужам у натоўпе, што пакідаў залу кінематографа, і здзівіўся, што Фэрміна Даса з’явілася на вачах у публікі ў старой хустцы і хатніх чаравіках. Аднак больш за ўсё яго ўсхвалявала, што мужу трэба было трымаць яе за локцік, каб накіраваць да выхаду, і нават так яна не разлічыла вышыні прыступак перад дзвярыма і ледзь не ўпала.
Флярэнтына Арыса быў вельмі чулы да гэтых цяжкасцяў сталага веку. Яшчэ ў маладосці ён перапыняў чытанне вершаў у скверыках горада і назіраў за парамі старых людзей, за тым, як яны дапамагалі адно аднаму перайсці вуліцу, і гэта была навука жыцця, якая дазваляла яму спрычыняцца да законаў немінучай уласнай старасці. Ён падумаў, што ва ўзросце доктара Хувэналя Урбіна, якім ён бачыў яго ў кіно, мужчыны нібыта квітнелі восеньскай маладосцю. Яны здаваліся больш высакароднымі з першай сівізной, выпраменьвалі спакуслівасць дасведчаных мужчын. Асабліва ў вачах маладых жанчын, а іх завялыя жонкі шукалі апору ў руцэ мужа, каб не спатыкацца нават аб уласны цень. Праз некалькі гадоў, аднак, перад мужамі раптоўна раскрывалася бездань жахлівай старасці цела і душы. Тады ачунялыя жонкі вялі іх за руку, як сляпцоў, што стаяць на цвінтары, і шапталі ім на вуха, каб не раніць іх мужчынскую годнасць, просячы быць уважлівым, маўляў, наперадзе — тры прыступкі, а не дзве, пасярод вуліцы вялізная лужына, а той пак, што ляжыць на ходніку, гэта памерлы жабрак. І жанчыны, няхай з цяжкасцю, дапамагалі ім перайсці вуліцу, нібыта знаходзілі адзіны брод у апошняй рацэ жыцця. Флярэнтына Арыса неаднойчы глядзеў на сябе ў тым люстэрку, ён больш за ўсё баяўся страшнага ўзросту, калі жанчына вяла б яго пад руку. Ён ведаў, што тады і толькі тады мусіць адмовіцца ад надзеі, імя якой Фэрміна Даса.
Сустрэча ў кіно яго абудзіла. Замест таго, каб адвезці Леону Касіяні на пралётцы, ён праводзіў яе пешшу праз старажытную частку горада, дзе крокі гучалі, нібыта капыты па брукаванцы. Часам з адчыненых балконаў даносіліся абрыўкі фраз, алькоўныя шчырасці, усхліпы любові, перабольшаныя прывіднай акустыкай і цёплым водарам язміну ў сонных завулках. Яшчэ раз Флярэнтына Арыса мусіў сабраць усе сілы, каб не распавесці Леоне Касіяні пра каханне да Фэрміны Дасы. Яны ішлі пад руку марудным крокам, нібыта здаўна заручаныя, яна думала пра пякноты Кабірыі, ён — пра ўласнае няшчасце. На адным з балконаў Мытнага Пляца спяваў мужчына, і песня паўтаралася ў прасторы ланцугом адгалоскаў: «Калі я прайшоў па хвалях бязмежнага мора...» На вуліцы Каменных Святых, якраз перад развітаннем на парозе яе дома, Флярэнтына Арыса папрасіў Леону Касіяні, каб яна запрасіла яго на кілішак брэндзі. Ён прасіў пра гэта ў падобнай сітуацыі двойчы. Упершыню, дзесяць гадоў таму, яна адказала: «Калі ты ўвойдзеш зараз, мусіш застацца назаўсёды». Тады ён не ўвайшоў. Аднак на гэты раз ён так ці інакш выкарыстаў бы прапанову, нават калі б давялося парушыць дадзенае слова. Аднак Леона Касіяні запрасіла яго без якіх-кольвек умоў.
Вось так ён зусім нечакана апынуўся ў свяцілішчы любові, якая была знішчаная яшчэ да свайго нараджэння. Яе бацькі памерлі, адзіны брат стаў багацеем на Курасао, і яна жыла адна ў старажытным фамільным доме. За некалькі гадоў да гэтага, калі Флярэнтына Арыса яшчэ не адмовіўся ад спадзеваў стацца яе палюбоўнікам, ён зазвычай наведваў яе па нядзелях са згоды бацькоў, часам заходзіў позна ўначы. Ён так часта рабіў унёскі ў падтрыманне састарэлага дома, што ўрэшце лічыў яго ледзь не сваім. Але гэтай ноччу пасля кіно адчуў, што гасцёўня ўжо не тая, якая жыла ў ягоных успамінах. Мэбля была расстаўленая інакш, на сценах віселі іншыя хромалітаграфіі, і ён падумаў, што такія каардынальныя змены не адбыліся самі па сабе, яны былі здзейсненыя, каб замацаваць упэўненасць у тым, што яго ніколі не існавала. Кот не пазнаў яго. Спужаны жорсткасцю гэтага забыцця, ён сказаў: «Ён ужо мяне не памятае». Але яна адказала, стоячы спінай да яго і наліваючы брэндзі: «Калі гэта цябе хвалюе, можаш спаць спакойна, каты не здольныя прыгадваць нікога».
