Аднойчы ўвечары ён застаўся працаваць запозна, як рабіў усё часцей пасля смерці маці, і, сыходзячы, заўважыў, што ў кабінеце Леоны Касіяні гарыць святло. Ён адчыніў дзверы без стуку, — яна была там, засяроджаная, сур’ёзная, у новых акулярах, якія надавалі яе твару выгляд прафесаркі. Флярэнтына Арыса здагадаўся з трапяткой радасцю, што яны ў канторы адны, прычалы былі пустыя, спрадвечная ноч ахінала змрочнае мора, сумны рык карабля чуўся здалёк, да ягонага прыбыцця міне больш за гадзіну. Флярэнтына Арыса абапёрся рукамі на парасон, як зрабіў тады ў Ліхтарным завулку, загарадзіўшы ёй дарогу, толькі цяпер ён зрабіў так, каб схаваць дрыжыкі ў каленях.

— Скажы мне, ільвіца маёй душы, — сказаў ён, — калі ж мы выйдзем з гэтага становішча?

Яна зняла акуляры без здзіўлення, не збянтэжылася і асляпіла яго сваім сонечным смехам. Яна ніколі не была з ім на «ты».

— Ай, Флярэнтына Арыса, — усклікнула яна, — я дзесяць гадоў сяджу тут і чакаю гэтага пытання.

Так, ён безнадзейна спазніўся: мажлівасць збліжэння была ў трамваі, потым у тым жа кабінеце, дзе яна сядзела, але цяпер усё мінулася без следу. Прайшлі незлічоныя і прытоеныя спрэчкі, жорсткія гнюснасці, да якіх яна прыбягала дзеля яго, узмацнілася адчуванне дваццацігадовае розніцы ў гадах, і Лео­на таксама састарылася. Яна так яго кахала, што вырашыла не падманваць, а сказаць праўду, няхай і жорсткую.

— Не, — дадала яна. — Гэта было б, нібыта я пераспала з уласным сынам, якога Бог мне не даў.

Флярэнтына Арыса застаўся са стрэмкаю ў душы, бо не ягонае слова было апошнім. Ён думаў, што калі жанчына кажа «не», дык чакае, каб настойвалі, і толькі потым прымае канчатковае рашэнне, але з ёю было інакш: ён не мог рызыкаваць, каб не памыліцца другі раз. Так і сышоў, нібыта нават у добрым гуморы, што далося яму нялёгка. З тае ночы ўсялякі цень, які пралягаў паміж імі, адразу рассейваўся без горычы, і Флярэнтына Арыса, нарэшце, уцяміў, што можна быць сяб­рам жанчыны без фізічнае блізкасці.

Леона Касіяні была адзіным чалавекам у свеце, якому Флярэнтына Арысу карцела адкрыць таямніцу пра Фэрміну Дасу. Малое кола людзей, якія ўсё ведалі, за прамінулы час паспелі на тое забыцца. Трое з іх знеслі таямніцу ў магілу: маці, якая задоўга да смерці страціла памяць; Гала Плясыдыя, якая сканала ў глыбокай старасці на службе ў Фэрміны Дасы, што была для яе амаль дачкою, дый незабыўная Эскалястыка Даса, якая занесла яму ў малітоўніку першы любоўны ліст, наўрад ці была жывой, бо прайшло зашмат гадоў. Лярэнса Даса, пра якога ён здаўна нічога не чуў, мог распавесці ўсё манашцы Францы дэ ля Люс, спрабуючы ўратаваць дачку ад выключэння са школы, але далейшае распаўсюджанне таямніцы было малаверагодным. Заставалася ў спісе адзінаццаць тэлеграфістаў далёкае правінцыі, дзе жыла Ільдэбранда Санчас, якія ў тэлеграмах пазначалі іхныя імёны цалкам і дакладныя адрасы кожнага, і, зрэшты, сама Ільдэбранда Санчас са сваім картэжам няўрымслівых кузін.

Чаго не ведаў Флярэнтына Арыса, дык гэта таго, што доктара Хувэналя Урбіна таксама трэба было ўключыць у спіс. Ільдэбранда Санчас адкрыла яму таямніцу падчас аднаго з пер­шых візітаў у горад. Але яна зрабіла гэта так выпадкова і недарэчна, што доктару Урбіна нават не тое, каб заляцела ў адно вуха, а ў другое вылецела, як яна думала, а проста не заляцела ў ніводнае. Ільдэбранда насамрэч назвала Флярэнтына Арысу невядомым паэтам, які, на яе погляд, меў шанец стацца лаўрэатам Паэтычных гульняў. Доктар Урбіна з цяжкасцю прыгадаў, пра каго ішла размова, і яна дадала яму без усялякай неабходнасці, але й без злога намеру, што гэта быў адзіны кавалер Фэрміны Дасы да яго. Яна была ўпэўненая ў тым, што наіўны, імгненны сказ мог выклікаць адно што замілаванне. Доктар Урбіна адказаў, не гледзячы на яе: «Я не ведаў, што гэты тып — паэт». І сцёр яго з памяці. Між іншым, праз прафесійную здольнасць забывацца на многае дзеля этыкі.

Флярэнтына Арыса адзначыў, што ахоўнікі ягонае таям­ніцы, за выняткам маці, належалі да свету Фэрміны Дасы. У ягоным свеце ён быў адзін, сам-насам з гэтым невыносным цяжарам, якім яму не раз карцела падзяліцца, але да тае пары ніхто не заслугоўваў такога даверу. Леона Касіяні была адзіным магчымым кандыдатам, і яму трэба было знайсці спосаб і спрыяльны выпадак. Ён абдумваў гэта менавіта ў той спякотны дзень, калі доктар Хувэналь Урбіна ўзняўся па стромкай лесвіцы КПК, прыпыняючыся на кожнай прыступцы праз дзённую спякоту, а потым з’явіўся, задыхаючыся, у кабінеце Флярэнтына Арысы, прапацелы з галавы да ног, і сказаў, ледзь дыхаючы: «Здаецца, на нас насоўваецца цыклон». Флярэнтына Арыса бачыў яго часта, ён прыходзіў да дзядзькі Леона XII, але ніколі раней не ўзнікала такога яснага ўражання, што гэтым разам нежаданы візіт меў нейкае дачыненне да яго жыцця.

Гэта здарылася ўжо той парой, калі доктар Хувэналь Урбіна таксама пераадолеў усялякія рыфы на шляху да прызнання па прафесійнай частцы і абыходзіў горад дом за домам, нібыта жабрак, просячы ўнёскаў на мастацкія імпрэзы. Адзін з самых частых і шчодрых мецэнатаў быў дзядзька Леон XII, які менавіта ў момант прыходу госця пачаў сваю штодзённую дзесяціхвілінную сіесту, седзячы ў мяккім крэсле кабінета. Флярэнтына Арыса ветліва папрасіў доктара Хувэналя Урбіна пачакаць у яго кабінеце, што месціўся побач з дзядзькавым і быў, у прынцыпе, чымсьці накшталт прыёмнага пакоя.

Яны сустракаліся пры розных акалічнасцях, але ніколі не ся­дзелі сам-насам, і Флярэнтына Арыса зноў стала моташна ад адчування чужой перавагі. Гэта былі дзесяць бясконца доўгіх хвілін, на працягу якіх ён тройчы падымаўся са спадзе­вам на тое, што дзядзька прачнуўся да пары, і за гэты час выпіў цэлы тэрмас кавы. Доктар Урбіна ад кавы адмовіўся. Ён сказаў: «Кава — гэта атрута». І працягваў гамонку, чапляў ад­ну тэму за другую, не думаючы пра тое, слухаюць яго ці не. Флярэнтына Арыса не мог трываць натуральнай шляхетнасці доктара, красамоўнасці і трапнасці ягоных слоў, загадкавага камфарнага духу, абаяльнасці, дзякуючы якім найбанальнейшыя фразы здаваліся сутнаснымі толькі таму, што выказваў іх ён. Раптам доктар рэзка змяніў тэму:

— Ці любіце вы музыку?

I гэтым заспеў яго знянацку. Флярэнтына Арыса не прапускаў ніводнага канцэрта або опернага выступу ў горадзе, але не адчуваў сябе здольным падтрымаць размову з дэталёва інфармаваным эрудытам. Ён вельмі любіў модную музыку, асабліва сентыментальныя вальсы, безумоўна блізкія да ўласных твораў юнацтва, да яго патаемных вершаў. Даволі было пачуць такі вальс аднойчы, быццам бы між іншым, — і потым на працягу многіх бяссонных начэй гучала ў ім няхітрая мелодыя, і не знайшлося б сілы нябеснай, здольнай яе спыніць. Але гэта не магло быць сур’ёзным адказам на пытанне дасведчанага чалавека.

— Мне падабаецца Гардэль[22], — вымавіў Флярэнтына Арыса.

Доктар Урбіна зразумеў. «Безумоўна, — сказаў ён. — Гар­дэль цяпер модны». І адышоў ад размовы, пагрузіўшыся ў доўгае пералічэнне сваіх новых праектаў. Ён меў намер ажыццявіць іх, як заўсёды, без дзяржаўнай датацыі, і між іншым заўважыў, што яго прыводзіць у адчай узровень сучасных спектакляў, асабліва ў параўнанні з бляскам паказаў мінулага стагоддзя. Так яно і было. Ён ужо год прапаноўваў абанементы ў Тэатр камедыі на трыа Карто — Касальс — Тыбо[23], і не было чалавека ва ўрадзе, які б ведаў, хто яны такія. Аднак у тым жа месяцы расхапалі ўсе квіткі на спектакль трупы дэтэктыўных драм Рамона Каральта. Тое ж здарылася з Тэатрам аперэты і сарсуэлы[24] дона Манолы дэ ля Прэ­сы, а таксама з братамі Сантанэла — ілюзіяністамі-мімамі, якія пераапраналіся на вачах у публікі за час аднае ўспышкі фасфа­рэсцэнтнага святла. Пайшлі і на Даніз Д’Альтэн, якая называла сябе былой танцоркай Фалі-Бержэру[25], і нават на мярзотнага Урсуса, шалёнага баска, які змагаўся ўрукапашную з магутным быком, якога гадавалі для карыдаў. Скардзіцца, аднак, не было чаго, бо самі еўрапейцы зноўку давалі дрэнны прыклад сваёй жудаснай вайной, ледзь мы дасягнулі міру пасля дзевяці грамадзянскіх войнаў за паўстагоддзя, якія, калі добра падумаць, былі адной бясконцай вайной. У чароўнай плыні размовы доктара Флярэнтына Арыса для сябе вылучыў перадусім мажлівае адраджэнне Паэтычных гульняў, самай вядомай і трывалай ініцыятывы Хувэналя Урбіна з ажыццёўленых у мінулым. Флярэнтына Арыса змаўчаў, не хацеў казаць, што сам быў заўзятым удзельнікам штогадовых конкурсаў, якія выклікалі зацікаўленне слынных паэтаў не толькі з усёй краіны, але і з іншых дзяржаў Карыбскага басейна. Як толькі завязалася гамонка, спякотнае паветра раптам стала сцюдзёным, і бура з перакрыжаванымі вятрамі страсянула дзверы і вокны моцнымі парывамі, будынак канторы ўвесь зарыпеў, як ветразнік у шторм. Доктар Хувэналь Урбіна нібыта і не заўважыў нічога. Быццам выпадкова ён згадаў месяцовыя чэрвеньскія цыклоны і зусім нечакана, нават недарэчы, загаварыў пра ўласную жонку. Яна была не толькі памочніцай, але і душой ягоных ініцыятыў. Ён сказаў: «Мяне б не было без яе». Флярэнтына Арыса слухаў, не выдаючы эмоцый, выказваў згоду галавою, і не адважыўся вымавіць ані слова з боязі, каб ягоны голас не здрадзіў яму. Аднак дзвюх альбо трох фраз выявілася даволі, каб уцяміць: у доктара Хувэналя Урбіна, не зважаючы на вялікую занятасць, часу было ўдосталь, і ён кахаў жонку, амаль як Флярэнтына Арыса. Усведамленне гэтага агаломшыла Флярэнтына. Але ён не змог адрэагаваць, як хацеў бы, бо сэрца па-блядску здрадзіла яму, як гэта можа зрабіць толькі чалавечае сэрца: яно адкрыла, што ён і доктар, якога Флярэнтына заўсёды ўважаў за асабістага ворага, былі ах­вярамі аднаго лёсу і сплачвалі мыта агульнаму каханню, нібыта пара валоў пад адным ярмом. Упершыню за дваццаць сем гадоў бясконцага чакання Флярэнтына Арыса адчуў нясцерпна пякельны боль, бо гэты выдатны чалавек мусіць памерці дзеля ягонага шчасця.