Ён ведаў, што не кахае яе. Ажаніўся, бо яму былі даспадобы яе ганарлівасць, сур’ёзнасць, моц, і яшчэ з-за долі фанабэрыі ў ім самім. Але калі яна ўпершыню пацалавала яго, ён быў пэўны, што наперадзе не будзе ніякіх перашкодаў, і можна будзе будаваць моцнае каханне. Яны не гаварылі пра гэта ў тую першую ноч, хоць пра шмат чаго гаманілі ажно да золку. Уласна кажучы, ніколі пра гэта не гаварылі. Але час паказаў, што яны не памыліліся.

Калі яны на світанні заснулі, яна яшчэ была цнатлівай, але цяпер ненадоўга. Насамрэч, наступнай ноччу, пасля та­го, як ён навучыў яе танчыць венскія вальсы пад зорным небам Карыбскага мора, ён пайшоў у прыбіральню пасля яе, а калі вярнуўся ў каюту, убачыў, што яна чакае яго ў ложку аголеная. Тады яна ўзяла ініцыятыву на сябе і аддалася яму без жаху і болю, з радасцю ад прыгоды ў адкрытым моры і не большымі адзнакамі крывавага абраду, чым ружа гонару на прасціне. Яны любіліся цудоўна, так было і ўначы, і ўдзень, усё лепш ды лепш, так што да прыбыцця ў Ля-Рашэль паміж імі ўсталявалася разуменне, нібыта яны былі даўнімі каханкамі. Прабылі яны ў Еўропе шаснаццаць месяцаў, жылі ў Парыжы і рабілі кароткія вандроўкі ў суседнія краіны. Увесь гэты час яны аддаваліся любоўным асалодам штодня, а часцей — зімовымі нядзельнымі днямі, калі заставаліся ў ложку да абеду. Ён быў мужчынам моцнага тэмпераменту, да таго ж, фізічна натрэніраваным, а яна не была створана для таго, каб хто-кольвек апярэдзіў яе, так што ім давялося раздзяліць лідарства і ў ложку. Пасля трох месяцаў гарачай любові ён западозрыў, што хтосьці з іх няплодны, і яны абое прайшлі дэталёвае абследаванне ў клініцы Сальпэтрыэр, дзе ён колісь праходзіў інтэрнатуру. Абследаванне было надзвычай пільным, але цалкам бясплённым. Аднак, калі яны менш за ўсё таго ча­калі, і без усялякага пасярэдніцтва навукі, адбыўся цуд. Напрыканцы наступнага года, калі яны вярталіся дамоў, Фэрміна Даса была на шостым месяцы цяжарнасці і ўважала сябе самай шчаслівай жанчынай на свеце. Сын, якога яны так жадалі, нарадзіўся без ускладненняў пад знакам Вадаліва, і яго назвалі імем дзядулі, які памёр ад халеры.

Немажліва было дакладна вызначыць, ці то Еўропа, ці то каханне змянілі іх, бо абедзве рэчы супалі па часе. Адбыліся глыбокія змены не толькі ў дачыненні адно да аднаго, але і ў дачыненні да ўсяго, і гэта адчуў Флярэнтына Арыса, калі ўбачыў іх каля выхаду з сабора праз два тыдні пасля вяртання, у тую нядзелю ягонага няшчасця. Яны прыехалі з новай канцэпцыяй жыцця, перапоўненыя заморскімі ведамі і гатовыя камандаваць парадам у грамадстве. Ён — з навінкамі літаратуры, музыкі і, галоўнае, навукі. Прывёз падпіску на Le Figaro, каб не губляць сувязі з рэчаіснасцю, а таксама на Revue des Mondes, каб не губляць сувязі з паэзіяй. Апрача таго, ён дамовіўся са сваім парыжскім бібліятэкарам, што бу­дзе атрымліваць кніжкі самых чытаных пісьменнікаў. Сярод іх былі Анатоль Франс і П’ер Ляці і найбольш любыя яму Рэмі дэ Гурмон і Поль Буржэ, але ні ў якім разе не Эміль Заля. Ён цярпець не мог Заля, нягледзячы на яго адважны выступ на працэсе Дрэйфуса. Сам кнігар узяўся дасылаць яму па пошце найбольш грунтоўныя партытуры, якія з’явяцца ў каталогу фірмы Рыкордзі, галоўным чынам — камернай музыкі, каб ён пераняў заваяваную бацькам славу быць першым у горадзе арганізатарам канцэртаў.

Фэрміна Даса, якая негатыўна ставілася да сляпога пераймання моды, прывезла шэсць куфраў са строямі для розных сезонаў, бо яе не вабілі рэчы знакамітых марак. Пасярод зімы яна з’ездзіла ў Цюільры на прагляд калекцыі Уорта, гэтага тырана высокай моды, і адзінае, што прывезла адтуль, — бранхіт, пасля чаго пяць дзён не ўздымалася з ложка. Ляфэр’ер здаваўся ёй менш прэтэнцыёзным і саманадзейным, але яна мудра вырашыла аббегчы крамы распродажаў, хоць пераляканы муж кляўся, што там прадаюць рэчы нябожчыкаў. Яшчэ яна накупляла шмат італьянскіх чаравікаў без маркі, аддаючы ім перавагу перад экстравагантным абуткам ад Фэры, і яшчэ набыла чырвоны, як полымя апраметнай, парасон ад Дзюпуі, які даў багата матэрыялу для абсмоктвання рэпарцёрам з раздзела свецкае хронікі. Яна набыла толькі адзін капялюш ад мадам Рэбу, але затое запоўніла цэлы куфар гронкамі штучных вішань, галінкамі ўсялякіх пільсцёвых кветак, звязкамі стравусіных пёраў, хвастамі паўлінаў і азіяцкіх пеўняў, фазанаў і калібры, муляжамі экзатычных птушак, якія застылі на ляту альбо ў момант спеву ці агоніі, — адным словам, усімі рэчамі, якія на працягу наступных дваццаці гадоў былі патрэбныя для таго, каб адныя і тыя ж капелюшы здаваліся рознымі. Яна прывезла калекцыю веераў з розных краін і адзін адметны веер, прыдатны на ўсе выпадкі жыцця. Прывезла ўзрушальную эсенцыю, абраную сярод шмат якіх іншых у парфумерыі Bazar de la Charite да таго, як веснавыя вятры разнеслі попел пагарэлага будынка, але карысталася ёю толькі аднойчы, бо, змяніўшы пах, яна не пазнавала саму сябе. Яна таксама набыла касметычны набор, апошнюю навінку на рынку спакусы, і стала першай жанчынай, якая карысталася ім на святочных вечарынах, калі проста прыпудрыцца на людзях разглядалася як непрыстойнасць.

Акрамя ўсяго, яны прывезлі тры незабыўныя ўспаміны: пра беспрэцэдэнтную прэм’еру «Казак Гофмана» ў Парыжы, пра жахлівы пажар, што знішчыў усе венецыянскія гандолы насупраць пляца Святога Марка, — яны з болем у сэрцы назіралі яго праз акно гатэля, і пра імгненную сустрэчу з Оскарам Уайлдам пад першым студзеньскім снегападам. Але сярод гэтых ды іншых успамінаў доктар Хувэналь Урбіна захаваў адзін і заўсёды шкадаваў, што не раздзяліў яго з жонкаю, бо ўспамін адносіўся да часоў халасцяцкага студэнцтва ў Парыжы. Гэта быў успамін пра Віктора Гюго, які карыстаўся кранальнай славай. Пагаворвалі (хоць гэтага ніхто не чуў), быццам пісьменнік сказаў, што нашая канстытуцыя — для краіны, дзе жывуць не людзі, а анёлы. З тае пары ён стаўся прадметам асаблівага культу, і бальшыня шматлікіх суайчыннікаў доктара, якія ездзілі ў Францыю, са скуры лезлі, толькі б пабачыць яго. З паўтузін студэнтаў, сярод якіх быў Хувэналь Урбіна, падчэквалі пісьменніка насупраць ягонай рэзідэнцыі на авеню Эйлё, у кавярнях, дзе, па чутках, ён абавязкова мусіў з’явіцца, але так і не з’явіўся, і яны пісьмова папрасілі, нарэшце, асабістай аўдыенцыі ад імя анёлаў Рыёнеграўскай Канстытуцыі. Адказу яны так і не атрымалі. Аднойчы ўдзень Хувэналь Урбіна праходзіў каля Люксембурскага саду і ўгле­дзеў яго — ён выходзіў з Сената з маладой жанчынай, якая вяла яго пад руку. Ён быў зусім стары, з цяжкасцю перасоўваўся, валасы і барада не былі такімі бліскучымі, як на партрэтах, і апрануты ён быў у паліто, быццам бы з чужога, больш мажнага пляча. Хувэналь Урбіна не хацеў псаваць незабыўнае ўражанне дзёрзкім вітаннем: таго ледзь не ірэальнага спаткання хапіла яму на ўсё астатняе жыццё. Калі доктар апынуўся ў Парыжы пасля вяселля і мог бы сустрэцца з пісьменнікам, Віктора Гюго ўжо не было сярод жывых.

Хувэналь і Фэрміна суцешыліся тым, што прывезлі сумесны ўспамін пра снежны вечар, калі іх заінтрыгавала група людзей, што стаяла насуперак непагодзе каля маленькай кнігарні на бульвары Капуцынаў, — выявілася, што ў краме знаходзіўся Оскар Уайлд. Калі, зрэшты, ён выйшаў з падкрэсленай элегантнасцю, людзі акружылі яго і сталі прасіць аўтографы, падсоўваючы аўтару яго кнігі. Доктар Урбіна спыніўся, каб проста паглядзець, аднак яго імпульсіўная жонка схацела перайсці вуліцу і атрымаць аўтограф на тым, што, як ёй здалося, падыходзіла замест кнігі: на выдатнай пальчатцы са скуры газелі, доўгай, гладкай, мяккай, аднаго колеру са скурай маладой пашлюбёнкі. Яна была ўпэўненая, што такі вытанчаны чалавек ацэніць жэст. Але муж рашуча запярэчыў, і, калі яна ўсё ж паспрабавала гэта зрабіць, не звяртаючы ўвагі на яго довады, ён адчуў, што не перажыве падобнага сораму.

— Калі ты толькі пяройдзеш вуліцу, — сказаў ён, — дык, вярнуўшыся, знойдзеш мяне мёртвым.

Такімі былі яе натуральныя паводзіны. Мінула менш за год пасля шлюбу, і яна ўжо паводзіла сябе ў свеце са спрытам, з якім яшчэ дзяўчынкай царавала ў глухой глыбінцы Сан-­Хуан-дэ-ля-Сіенага. Паводзіла сябе, нібыта нарадзілася з велікасвецкімі звычкамі. Яна свабодна стасавалася з незнаёмцамі, што дужа дзівіла мужа, і мела талент таямнічага паходжання — разумецца па-кастыльску з кім заўгодна і дзе заўгодна. «Мовамі трэба валодаць, калі мусіш штосьці прадаць, — гаварыла яна ўсмешліва. — А калі ідзеш набываць, усялякі ця­бе зразумее, на якой бы мове ты ні звяртаўся». Цяжка было ўявіць сабе чалавека, які б так хутка і радасна засвоіў што­дзённае жыццё Парыжа, яна з любоўю прыгадвала гэты горад, нягле­дзячы на яго няспынны дождж. Аднак, калі Фэрміна Даса вярнулася дамоў, поўная ўражанняў, стомленая дарогай, напаўсонная ад цяжарнасці, і яе ў порце найперш спыталі, як ёй еўрапейскія дзівосы, яна адказала сцісла, з непераможным карыбскім акцэнтам: