— Спадзяюся, няшмат табе засталося.

Калі ягоныя крокі на пустой вуліцы сціхлі, яна павольна за­чыніла дзверы на засаўку і замкі, і самотна сустрэла лёс. Да гэтага моманту ніколі ў жыцці яна не ўсведамляла ўсёй глыбі­ні той драмы, якую сама спарадзіла, калі ёй толькі споўнілася васямнаццаць, і якая будзе пераследаваць яе ажно да самае смерці. Яна заплакала ўпершыню з моманту няшчасця і без сведак — толькі так яна і ўмела. Аплакала смерць мужа, сваю самоту і сваю злосць, а калі ўвайшла ў пустую спальню, аплакала і сябе, бо амаль ніколі не спала адна ў гэтай пасцелі з тае пары, як стала жанчынай. Усё, што належала мужу, выклікала слёзы: хатнія пантофлі з пампонамі, піжама пад падушкай, прастора без яго ў люстэрку туалетнага століка, асаблівы пах ягонай скуры. Раптам яна скаланулася ад няяснае думкі: «Любыя людзі мусяць паміраць разам з іхнымі рэчамі». Яна не прыняла дапамогі прыслугі, каб легчы, і нічога не стала есці перад сном. Разбітая горам, яна маліла Бога паслаць ёй смерць гэтай жа ноччу ўва сне і легла з надзеяй, што так яно й будзе. Яна імгненна заснула, нават не распранаючыся, а толькі скінуўшы чаравікі. Спала як забітая, ведаючы, аднак, што ў сне працягвае жыць, што палова ложка раптоўна аказалася залішняй; яна ляжала бокам на левай палове, як заўсёды, але з другога боку не хапала мужа для раўнавагі. Скрозь сон яна падумала, што больш ніколі не здолее спаць, як раней, і пачала енчыць у сне, і далей спала ў слязах, ні разу не мяняючы позы. Праспаўшы ўсіх пеўняў, яна прачнулася ад нялюбага без яго ранішняга сонца. Толькі тады яна зразумела, што спала зашмат, але не памерла, і пакуль спала, плачучы, больш думала пра Флярэнтына Арысу, чым пра нябожчыка мужа.

Са свайго боку, Флярэнтына Арыса не пераставаў думаць пра яе ні на хвіліну з тае пары, як Фэрміна Даса безапеляцыйна адмовіла яму пасля доўгага і супярэчлівага кахання, а здарылася гэта пяцьдзясят адзін год, дзевяць месяцаў і чатыры дні назад. Яму не трэба было весці лік дням без яе, драпаючы крэскі, нібыта на сценах турэмнае камеры, бо не было дня без таго, каб нешта не змушала прыгадаць яе. Калі яна парвала з ім, яму было дваццаць два гады і ён жыў з маці, Трансытай Арысай, якая арандавала паўдома на вуліцы Вэнтанас, дзе з маладосці трымала галантарэйную краму і яшчэ распускала рваныя кашулі і старыя анучы — шчыпала корпію, якую набывалі лазарэты для параненых. Ён быў яе адзіны сын, плён выпадковай сувязі з вядомым карабельнікам донам Піем Пятым Ляайсам і — усе ведалі — старэйшым з трох братоў, што заснавалі Карыбскую параходную кампанію і далі першы штуршок паравой навігацыі па рацэ Магдалене.

Дон Пій Пяты Ляайса памёр, калі сыну было дзесяць гадоў. Хоць бацька патаемна падтрымліваў хлопца, ён і не думаў прызнаваць яго перад законам, а таксама не забяспечыў яму будучыні, так што Флярэнтына Арыса насіў адзіна матчына прозвішча, але народ ведаў, чый насамрэч ён сын. Пасля баць­кавай смерці Флярэнтына Арысу давялося кінуць вучобу, ён уладкаваўся вучнем на пошце, дзе яму даручылі ўскрыц­цё мяхоў і разбор карэспандэнцыі; ён таксама абвяшчаў пра прыбыццё параходаў з поштай, уздымаючы сцяг адпаведнай краіны над дзвярыма канторы.

Ягоная кемлівасць не засталася па-за ўвагай тэлеграфіста, нямецкага імігранта Лятарыя Тугута, які, акрамя асноўнае службы, граў на аргане падчас вялікіх святаў у кафедральным саборы і даваў прыватныя заняткі музыкі. Лятары Тугут навучыў яго карыстацца азбукай Морзэ і тэлеграфічным апаратам; некалькі заняткаў ігры на скрыпцы хапіла, каб Флярэнтына Арыса зайграў на слых, як прафесіянал. Калі васямнаццацігадовы Флярэнтына Арыса ўпершыню ўбачыў Фэрміну Дасу, ён ужо лічыўся самым цікавым маладым чалавекам свайго кола, лепш за ўсіх танчыў пад модную музыку, чытаў на памяць сентыментальныя вершы і заўсёды быў гатовы далучыцца да сваіх сяброў, каб граць сольныя скрыпічныя серэнады іхным каханкам. Ужо тады ён быў хударлявым, індзейскія валасы скараліся толькі духмянаму фіксатару, акуляры ад блізарукасці падкрэслівалі бездапаможны выгляд. Дэфект зроку не быў адзіным, яшчэ ён усё жыццё пакутаваў ад хранічных запораў і карыстаўся рознымі паслабляльнымі сродкамі. У яго быў адзіны выходны строй, які дастаўся ад нябожчыка бацькі, але Трансыта Арыса так сачыла за ім, што кожную нядзелю ён выглядаў, як новы. Нягледзячы на чэзлы выгляд Флярэнтына, на яго замкнёнасць і змрочнае адзенне, дзяўчаты яго кола патаемна разыгрывалі латарэю на права застацца з ім сам-насам, ды і ён не быў супраць такіх гульняў, пакуль не ўбачыў Фэрміну Дасу: тады час гульняў скончыўся.

Упершыню ён убачыў яе аднойчы днём, калі Лятары Тугут даручыў яму аднесці тэлеграму чалавеку без дакладнага адраса, якога звалі Лярэнса Даса. Флярэнтына Арыса адшукаў яго ў раёне Евангельскага скверыка, у самым старажытным, амаль разваленым доме, унутраны дворык якога быў падобны да галерэі абацтва, з той розніцай, што тут у кветніках расло адно пустазелле і стаяў фантан без вады. Флярэнтына Арыса не пачуў ні гуку, які б выдаў прысутнасць чалавека, пакуль ішоў за босай прыслужніцай пад зводамі калідора, дзе бачыў яшчэ не распакаваныя пасля пераезду скрыні, мулярскія інструменты, кучы вапны і наваленыя мяхі з цэментам, бо дом сур’ёзна рэстаўравалі. У глыбіні дворыка месцілася часовая кантора, дзе вельмі тоўсты чалавек з кучаравымі бакенбардамі і закручанымі вусамі бавіў сіесту, седзячы за пісьмовым сталом. Яго сапраўды звалі Лярэнса Дасам, яго мала хто ведаў у горадзе, бо ён прыехаў аднекуль менш чым два гады таму і, апрача таго, сыходзіўся з людзьмі не надта проста.

Лярэнса Даса ўзяў тэлеграму, нібыта гэта быў працяг кашмарнага сну. Флярэнтына Арыса з пэўным прафесійным спачуваннем глянуў у ягоныя бляклыя вочы, заўважыў няўпэўненасць у пальцах, калі той ірваў налепку на складзенай тэ­леграме, — гэта быў жах, які сціскаў сэрца, жах, часцяком заўважны ў адрасатаў, якія ўсё яшчэ звязвалі тэлеграмы са смерцю. Лярэнса Даса прачытаў тэкст і акрыяў. Уздыхнуў: «Добрыя навіны» — , і ўручыў Флярэнтына Арысу пяць рэалаў[11], даўшы зразумець усмешкай палёгкі, што не відаць бы яму манеты, калі б навіны былі благія. Пасля паціснуў руку на развітанне, што не было прынята рабіць у дачыненні да кур’ераў, і прыслужніца правяла Флярэнтына да ўваходнае брамы, але не каб правесці, а каб прасачыць за ім. Яны вярталіся тым жа шляхам, пад скляпеннямі калідора, але цяпер Флярэнтына Арыса дазнаўся, што ў доме жыве хтосьці яшчэ, бо заліты святлом дворык напаўняўся жаночым голасам, які паўтараў урок чытання. Праходзячы каля пакоя для шытва, ён убачыў праз акно дарослую жанчыну і дзяўчыну, якія сядзелі ў састаўленых ушчыльную крэслах і разам сачылі па кнізе, якую дарослая жанчына трымала на прыполе. Яму падалося дзіўным, што дачка вучыць чытаць маці. Ён памыліўся толькі ў адным, бо старэйшая была цёткай, хоць выхоўвала дзяўчыну як маці. Заняткі не спыніліся, але дзяўчына ўзняла вочы, каб пагля­дзець, хто праходзіць каля акна, і гэты выпадковы погляд спарадзіў такі катаклізм кахання, які не згас і праз паўстагоддзя.

Флярэнтына Арыса дазнаўся пра Лярэнса Дасу толькі тое, што ён пераехаў з Сан-Хуан-дэ-ля-Сіенага з адзінай дачкою і незамужняй сястрой, як толькі мінулася эпідэмія халеры, і тыя, хто бачыў, як яны сыходзілі з парахода, не сумняваліся, што сям’я прыехала назаўсёды, бо прывезла ўсё неабходнае, каб добра абсталяваць дом. Жонка Лярэнса Дасы памерла, калі дзяўчынка была зусім маленькай. Сястру звалі Эскалястыка, ёй было сорак гадоў, і яна дала зарок насіць вопратку францішканкі па-за домам і паясны шнур — на вачах у сям’і. Дзяўчынцы было трынаццаць гадоў, і яе звалі, як нябожчыцу маці, — Фэрмінай.

Людзі меркавалі, што Лярэнса Даса быў чалавекам заможным, бо ён нічым не займаўся, але жыў добра ды гатоўкай аддаў дзвесце песа золатам за дом у Евангельскім скверыку, рэстаўрацыя якога мусіла абысціся яму, прынамсі, удвая даражэй. Дачка вучылася ў школе З’яўлення Святой Дзевы, дзе паненкі з найзаможнейшых дамоў ужо цягам двух стагоддзяў засвойвалі мастацтва прыстойнага і пакорлівага жыцця ў шлюбе. Падчас калоніі і ў першыя гады Рэспублікі туды прымалі толькі дачок са знакамітых родаў. Але незалежнасць прынесла і заняпад арыстакратычных дынастый, якія мусілі падпарадкавацца рэаліям новых часоў, і школа адчыніла дзверы для ўсіх, нягледзячы на наяўнасць ці адсутнасць радаводаў на пергаменце, абы толькі плацілі, але з адной абавязковай умовай: паступаць мелі права толькі законный дочкі з каталіцкіх сем’яў. Ва ўсялякім выпадку, гэта была дарагая школа, і той факт, што Фэрміна Даса вучылася там, вызначаў эканамічнае становішча сям’і ў вачах люду, хоць і не меў дачынення да яе сацыяльнага статусу. Гэта ўзрадавала Флярэнтына, бо факты пацвердзілі тое, што гожая дзяўчына з мігдалавымі вачыма цалкам магла быць рэальным аб’ектам ягоных мараў. Аднак вельмі хутка суворы рэжым, усталяваны ейным бацькам, паўстаў перад ім неадольнай перашкодай. Яе аднагодкі хадзілі ў школу групкамі альбо з дарослай прыслужніцай, а Фэрміна Даса заўсёды ішла з цёткай, і яе паводзіны гаварылі пра тое, што забаўкі ёй не дазволены.