Скакалі ўдзень і ўначы, змоклыя, галодныя, заляпаныя праснакамі расталага снегу. На дарозе адзічэлыя сабакі, ды зрэдку панскія раз’езды, ды па начах глухія і безнадзейныя пажары вёсак.
А ў гаспадыні твар, як маска, як крэйдай набелены, і непаслухмяныя вусны толькі і могуць вымавіць:
- Хутчэй! Хутчэй!
І я ўжо не называў гэтых людзей вар’ятамі. Прывык. Гэта добра - загнадь каня, калі душа патрабуе.
Пад Дарамі Лыкаўскімі сталі трапляцца слупы з павешанымі людзьмі. А потым, яшчэ здалёк, заўважылі мы натоўп народу наўсцяж дарогі. Вялі палонных, і кожны з натоўпу хадеў даведацца, ці няма сярод іх свайго чалавека. Тыя ішлі моўчкі, суровыя, з непакрытымі льнянымі галовамі. І зусім іх было мала. Амаль ніхто не здаваўся, а астатнюю, большую, частку Раман выкупіў сваім целам: паставіў умову, што здасца, калі іх адпусцяць.
І здаўся. Пасля гэтага кінуліся лавіць адпушчаных уцекачоў, ды куды там. Ад людзей мы і даведаліся, што Рамана правезлі яшчэ ўчора. У гнойных драбінах. Прыкутага за нагу да градкі. Сядзеў быццам маўклівы і зусім не хмурны, з светлым абліччам, быццам усё зрабіў на зямлі і замкнуў свой круг.
Вельмі шляхта над ім здзекавалася. Самога яго баяліся зача-підь, нават скутага, дык яны меч ягоны двухручны ззаду на вяроўды прывязалі, і валачыўся ён усю дарогу за возам па снезе ў разбоўтанай гразі. Народ плакаў, гледзячы на ганьбу.
Шлахта плявала на меч.
А ён быццам сказаў толькі:
- Нічога, вашы пляўкі зямля сатрэ.
І яшчэ мы даведаліся, што Лаўр, хлопчык-архангел, прабаваў адбіць Ракутовіча і паў падчас стычкі, забіты ўдарам чакана ў залатую галаву.
Пані занурылася крыху - і толькі.
А народ валіў за палоннымі, і над натоўпам стаяў ціхі, амаль нячутны стогн.
Лепей бы ўжо крычалі.
Пані яшчэ мадней загадала гнадь коней. І мы прыскакалі ў горад і спыніліся на Лупалаўскім прадмесці, у парафіі святой тройцы.
І адразу, не адпачыўшы, ілба не перахрысціўшы, удваіх з паняй памчаліся ў крэпасць - яна ў вазку, я - вярхом.
Здзівіла нас мноства п’яных у прадмесці, а потым і ў самым горадзе. Выявілася, што пакуль звестка пра злоў яшчэ не прыйшла - з ганцом прыбыло дазваленне лішнія дні чатыры супрадь Магдэбург-скага права, і не ў тэрмін, варыць піва, і гарэлку, і мёд.
Горад увесь праваслаўны, багаты і ганарлівы, муры каменныя, купалы залатыя, валы, равы, вежы. А людзі - хоць у сані запрагай, такія бідюгі. І ўсе п’яныя.
Пачалі шукадь спосаб, як трапіць у горад. Праехалі праз каменную Быхаўскую браму ў вале, а потым памучыліся. Торкнуліся да Каралеўскай брамы - нельга, паехалі да другой - нельга. Праз Малую Пешаходную, да ракі Дубровенкі, - нельга. Баяліся, што ўварвецца мужыччо ў горад і будуць разня і смута.
Нарэшце трапілі праз Алейную, ля якой яўрэйская школа. Пад брамаю парахавыя склады, а на браме ікона божай маці. Направільна магілёўдаў дражняць, што яны яе прадалі, а грошы прапілі разам з войтам. Непарушна сцеражэцца ікона!
І толькі тут пані загадала спыніць вазок, выйшла з яго і па костачкі ў расталай жыжды, змешанай з гноем, пайшла да брамы. Я таксама злез з каня і глядзеў.
А яна падышла бліжэй і проста ў футры, у вішнёвай фаленды-шавай1 сукні павалілася на калені ў снег, прынікла галавой да зямлі.
- Маді божая, заступніца, святыя вочы, чыстыя. Ты хоць даруй грахі нашы. Прайдзі стапою лёгкай, пачуй нашы мукі.
А зверху глядзіць на яе цёмны валавокі лік. І па ім цені: мітусіцца знічка. І здалося мне, быццам з болем, са спагадай глядзідь лік на зрынутага чалавека, а нічога не можа зрабіць. І рука, тонкая, вузкая, блакітная, толькі запясцем сына лёгка трымае: “Вазьміде, людзі, калі лягчэй вам будзе. А я нічога зрабіць не магу. Цяжкі ён, крыжовы шлях.”
А ў пані ўжо голас здзічэў:
- Маді божяя, кахання не дала, шчасця не дала - яго ж хаця пашкадуй. Сама бачыш, крыж з народа твайго здзіраюць, каб ярмо нацягнуць. За яго, за люд твой пакутавадь чалавек будзе... Не давай выгаляцца... Не папусці агнявой пакуты, не папусці сякеры. Уратуй, злітуйся міласэрным сэрцам сваім.
Ледзь я яе падняў, адчайную, з голаю галавой. Каб яе ў гэты час нажом рэзаў - не адчула б. І пайшлі мы па горадзе, таму што хутка з вазком праехаць нельга было: столькі народу набілася ў галоўныя вуліцы.
Каля драўлянай Спасапрэабражэнскай царквы, распісной, лядаштай, цэлы натоўп мяшчан, больш цвярозых, раіўся, як быць. Крычалі, хапалі адзін аднаго загрудкі; адразу было відаць - нічога талковага не атрымаецца.
Ландвойта11, што прыехаў сунімадь крык і агіднасць, закідалі расталым конскім гноем і наўздагон свісталі ў два пальцы і ўлюлюкалі. А на Замкавай вуліды і таго горай. Цяжкае гарадское пахмелле.
Ды толькі позна ўжо: за два дні паспелі сцягнуць у Магілёў такое войска, што кожны трэці чалавек на вуліды - латнік або ўзброены дваранін.
Даведаліся мы толькі, што Ірына жывая. Сядзіць у склепе, у клетцы, на Ветранай вуліцы, каля драўлянай брамы. І нават на пробу вогненную яе яшчэ не ставілі і наўрад ці паставяць - усім ясна, невінаватая.
Гамарня, носяць на каромыслах цэбры з яблыкамі, мяшчане журавіны марожаныя з рук ірвуць - на пахмелку, штурхаюцца разносчыкі, непатрэбныя дзеўкі.
І раптам зараўлі дуды, расступіўся народ, і - як паміж сцен -прайшла гарадская варта, а за ёю шэсць чалавек у дарагім сукне, з пальцамі, унізанымі золатам і каменнямі.
- Магістрат ідзе. Войт, - зашапталіся ў натоўпе.
Ішлі яны, апусціўшы вочы. Т олькі што самі аддалі Ракутовіча ў рукі замкаваму правасуддзю. Ды і нічога нельга было зрабіць -дваране замкавай юрысдыкцыі падпадаюць. Вытаргавалі толькі, каб судзілі ў ратушы і каб у складзе судзілішча быць войту і двум раддам, і на тым дзякуй.
Некалькі дзён кідалася пані Любка па горадзе. Усе яе прынялі, і ласкава аднесліся, і шкадавалі за ўдовіна гора і сіроцтва сына. Сказалі, што быць ёй галоўнай сведкай і пры вынясенні выраку дадзены ёй “цяжкі голас” права выказадь сваю думку. Яны ўздыхнула. Ясна было, куды вядзе справу каптуровы12 суддзя.
А на Аляксея, божага чалавека, да Замкавай столькі народу збеглася - не прапхнуцца праз натоўп. Ледзь нам удалося ўзабрацца на ганак у доме былога войта Славенскага. Сам ён ужо год трыццаць як у зямлі спачываў, а ў доме жыла яго звар’яцелая жонка-дваранка ды дачка-пярэстарак.
Стаім, ціскаемся. Сырасць такая золкая.
І раптам зашумеў, неахвотна даў дарогу магілёўскі люд. Убачыў я перш за ўсё коннага чалавека ў чорным, насатага, са шчокамі, якія быццам да зубоў прыліпалі. Галава непакрытая - яшчэ б, скруха: нобіля, што зганьбіў саслоўе, судзідь давядзецца.
А за насатым яшчэ і яшчэ коннікі, у парчы, сабалях, утэрфіне13. Шаблі рознакаляровымі агеньчыкамі ззяюць.
Прыехалі Дэспат-Зяновіч, Загорскі, Сапега, князь Друцкі -судзіць у ратушу. І павезлі з сабою універсал караля, згоду рэля-цыйнага суда на любое рашэнне дваран аб нобілю Ракутовічу.
І не паспелі праехадь - завыў, загаласіў юродзівы, прабег за імі, закрываючы пальцамі - у засохлай крыві - вочы.
- Дэманаў бачу, чорныя ўсе... лятуць! Светленькага агнца хочуць зарэзадь, кішкі ягоныя зубамі валачыць.
Народ шарахнуўся ўбок. А тыя праехалі да ратушы, і дзверы зачынілі.
Да вечара яны там прэлі. І наступнага дня. А мы абодва дні стаялі ля дзвярэй ратушы і на ганку. Пані Любку выклікалі сведкай, але яна сказала, што Раман мужа ў баі забіў і езуітаў павесіў за атруту, усяму ж астатняму даў літасць. І пад канец самлела.
Суд застаўся ёю вельмі незадаволены.
А народ усё больш шумеў ля дзвярэй ратушы і на плошчах. Я сам чуў, як багаты хлопец з мяшчан, абуты ў саф’янавы кабці, у лісіным кітліку наапашкі, крычаў нема:
- Не даць ім Рамана на разарванне. Ён веру правую ўратаваць хацеў, як продак ягоны ратаваў ад татар. Усім вядома, што не Міндоўг іх біў ля Крутагор’я. Ён і граматы дагары нагамі трымаў, кажух смярдзючы. Хто конніцу татарскую апракінуў? Ракута, Раманаў продак!.. Т аму мы і белыя, што татар не нюхалі!
