– Мы па-рознаму глядзiм на адно i тое. Сказаў, яго не здам, значыць, не здам, – Фiлiн рэзка павярнуўся i, нацягваючы кашулю, пайшоў да расчыненых дзвярэй хлява; праз хвiлiну вярнуўся, уваткнуў каля ног Бусла ржавую рыдлёўку. – Пайшлi капаць.
– Што капаць? – Бусел здзiўлена паглядзеў на Фiлiна.
– Яму…
– Нам што, няма чаго больш рабiць?
– Трэба пакiнуць магiлу, каб упэўнiць Прышча, што ты… – Фiлiн зацяўся, шукаючы патрэбнае слова.
– Цяпер зразумела, – засмяяўся Бусел. – Да гэтай магiлы ты будзеш прыносiць кветкi… Але вернемся да жанчыны, яна, пэўна, не такая засакрэчаная, як пасрэднiк? Пра што ты з ёй гаварыў?
– Яна толькi паведамiла месца сустрэчы з Гнiлым i пароль.
Бусел задумаўся. Нiхто не ведаў, што ён iдзе на сустрэчу ў парк, тым больш пра пароль, значыць, iнфармацыя пайшла ад чалавека, з якiм ён дамовiўся пра спатканне. Калi гаварылi апошнi раз, той быў нечым усхваляваны, нават напалоханы. Як ён сказаў? «…Мяне хтосьцi здаў!..» Цяпер зразумелыя ягоныя нервознасць i трывога: «добраахвотнiк» выклiкаў яго, каб знайсцi абарону, а выйшла наадварот. Калi гэта i сапраўды так, то вестка пра ранейшыя гутаркi з» добраахвотнiкам» магла прасачыцца i ад нас, ад таго, хто меў дачыненне да справы… I ўсё ж, што хацеў паведамiць Гнiлы, як яго заве Фiлiн, што не даверыў тэлефону?
– А што за чалавек Гнiлы? – Бусел разлiчваў выцягнуць з Фiлiна як мага больш iнфармацыi.
– Нiколi не бачыў i не чуў, – неахвотна азваўся Фiлiн i, збочыўшы да густога ельнiку, спынiўся, утыкнуў рыдлёўку ў зямлю. – Я называю так усiх, на каго атрымлiваю заказ. Будзем капаць тут…
– Мне ўсё роўна, дзе магiлу капаць, абы ў ёй не ляжаць, – паспрабаваў пажартаваць Бусел.
– Ёсць фотаздымак Гнiлога, усучылi праз пасрэднiка, – не падтрымаў капiтанаў жарт Фiлiн, – ён у Прышча, вернецца – забяру, хаця малаверагодна, што ён пакiнуў фота нябожчыка, калекцыянiраваннем мы не займаемся…
Фiлiн папляваў на далонi i, уваткнуўшы рыдлёўку ў зямлю, заклапочана спытаў:
– Выходзiць, ты не сустракаўся з Гнiлым?
– Учора ўпершыню iшоў на сустрэчу, – адказаў Бусел, – да гэтага звязвалiся толькi па тэлефоне, а калi дакладней, ён некалькi разоў тэлефанаваў мне на кватэру.
– Цяпер зразумела паспешлiвасць заказчыка, вы не павiнны былi сустрэцца…
– Хутчэй за ўсё, – пагадзiўся Бусел. – Гнiлы, мяркую, хацеў перадаць нешта вельмi важнае.
– Ужо не перадасць i не скажа, – прабурчэў Фiлiн i, адкiдваючы спарахнелае бервяно, цяжка выдыхнуў: – Я так зразумеў, што ты сам будзеш шукаць адказы?
Бусел прамаўчаў. Ён засяроджана лупiў рыдлёўкай, сiлячыся перасячы таўставаты корань.
Капалi доўга, зямля, перавiтая вялiкiмi i малымi пакручастымi карэннямi, не хацела паддавацца. Праз паўгадзiны Фiлiн не вытрымаў, зласлiва кiнуў рыдлёўку на зямлю, выцер рукавом кашулi спатнелы лоб:
– Адпачнi, пайду пашукаю ў хаце сякеру, а то да вечара правалэндаемся.
– Мне i сапраўды няма куды спяшацца, – сеў на свежы пясок Бусел. – Пакуль барада ды вусы вырастуць, яма будзе што трэба.
– Лепш думай, як вылузнуць з лункi, куды цябе загналi, бы бiльярдны шар, а не строй жарцiкi, – з непрыхаваным асуджэннем прагаварыў Фiлiн i праз хвiлiну знiк у ельнiку.
Бусел лёг на халаднаваты пясок, паклаў рукi за галаву i ўпершыню за ўсё жыццё падзякаваў лёсу, што ён дзетдомаўскi, не мае раднi. Заплюшчыўшы вочы, ён слухаў лес i ў нейкi момант з радасцю адчуў, што засынае. Лясное шматгалоссе закалыхвала, i перасiльваць сябе не хацелася. Сасновы водар навяваў спакой i цiхамiрнасць, сонца, якое, нiбыта гуляючы ў вершалiнах стогадовых дрэў, танюсенькiмi зайчыкамi прарывалася праз галiнкi, мiтуслiва асвятляла твар, сляпiла вочы i зноўку гублялася, рассейвалася ў шатах. Бусел заснуў спакойным, як кажуць, дзiцячым сном i нават не прачнуўся, калi вярнуўся Фiлiн. Той не стаў будзiць капiтана, а таксама лёг на пясок i невiдушчым позiркам утаропiўся ў неба. Фiлiн раптам злавiў сябе на думцы, што было б лепш, каб Бусел не выратаваў яго, няхай бы ляснуўся аб зямлю, i на тым усё скончылася…
Праз гадзiну Бусел прачнуўся, i яны моўчкi дакапалi яму. Фiлiн накiдаў у яе ламачча, i гэтак жа моўчкi пачалi закiдваць пяском.
– А як жа аркестранты? – выскаляючыся, смяяўся Бусел. – I слова трэба сказаць. Так што, Васiль, гавары, а я паслухаю, нячаста такое здараецца.
Бусел упершыню назваў Фiлiна сапраўдным iмем, i Фiлiна ажно страсянула. Ён з удзячнасцю, пацяплелым, нават расчуленым позiркам паглядзеў на Бусла. Халадок i трывога, што поўнiлi душу, раптам расталi, у гэтую хвiлiну яму захацелася стаць ранейшым, не запэцканым крывёй i злачынствамi, захацелася на ўвесь свет крыкнуць, што ён нiякi не Фiлiн, а Васiль Мароз i хоча, каб людзi ведалi гэта.
– Я не поп, – унiкаючы Буславых вачэй, сiлячыся перамагчы хвiлiнную слабасць, панурыўся Фiлiн; ён адвярнуўся i таропка пачаў закiдваць зямлёй яму.
Калi справа была скончана, Бусел абапёрся на рыдлёўку i тэатральна, са скрухай у голасе, усклiкнуў:
– Вось i ўсё, быў капiтан мiлiцыi Андрэй Бусел – i няма.
– Так будзе лепш, – стомлена ўздыхнуў Фiлiн i сцiшана дадаў: – Лепш для ўсiх нас.
– Паслухай, Васiль, мне ўвесь час карцiць спытаць… – Бусел прымоўк, шукаючы патрэбныя словы. – Што з табой здарылася? Мы ж разам збiралiся паступаць вучыцца ў школу мiлiцыi. Памятаеш, пра што марылi?
– Чалавек мяркуе, Бог дае… – ухiлiўся ад прамога адказу Фiлiн i, не жадаючы дзялiцца асабiстым, дадаў: – Маёй цяперашняй «прафесii» адвакат не патрэбны.
Больш былыя сябры-дэсантнiкi не размаўлялi, а дакладней, ад гаворкi ўхiляўся Фiлiн. Як толькi прыйшлi ў хату, ён, апрануты, у абутку, распластаўся на жалезным ложку i праляжаў, не мяняючы паставы, да самага вечара. Бусел некалькi разоў спрабаваў з iм загаварыць, але Фiлiн рабiў выгляд, што спiць.
Вечарэла. Апошнiя сонечныя промнi яшчэ слiзгалi па вершалiнах дрэў, а з лесу пачаў ужо выпаўзаць восеньскi халаднаваты, няўтульны змрок. Фiлiн нарэшце ўстаў, засмалiў цыгарку i, заклаўшы рукi за спiну, затупаў туды-сюды па хаце, думаючы пра нешта сваё. У хаце было цемнавата, шэрань, што прабiвалася ў вокны, асвятляла толькi два сталы з гарой непрыбраных бляшанак з-пад кансерваў i пустыя бутэлькi. Фiлiн кiнуў недакурак на падлогу i з нейкай незразумелай злосцю абцасам чаравiка расцёр яго ў пыл. Потым рэзка адсунуў ложак, адкiнуў некалькi дошак – там была схованка.
– Пад гэтымi дошкамi ёсць усё, што трэба для жыцця, – прасiпеў ён i закашляўся.
– Ты мяне хочаш справадзiць? – спытаў Бусел.
– Прышч у любы момант можа аб’явiцца, а цяпер i для яго ты – нябожчык. Вазьмi харчу на некалькi дзён i перабiрайся ў хлеў, на сена. Калi мы з’едзем, вернешся, – Фiлiн выцягнуў са схованкi кансервы, хлеб у цэлафанавых пакетах, яшчэ нешта, закручанае ў паперу. – Дакументы таксама вазьмi, знойдзеш дзе схаваць.
– Бачу, ты не надта давяраеш Прышчу.
– У маiм лексiконе такога слова няма. За Прышча не турбуюся, не адну справу правярнулi, i ён без мяне мала на што варты, думае не тым месцам…
Бусел узяў дзве бляшанкi з тушанай ялавiчынай, цвердаваты бохан хлеба, некалькi вялiкiх, з кулак, цыбулiн.
– Бяры болей, ад’ядайся, на пусты жывот з мафiяй не паваюеш.
– Якая там мафiя?! – задзiрлiва засмяяўся Бусел. – Хiба ты i Прышч – мафiя?
Фiлiн моўчкi, няспешна паклаў дошкi на месца, падсунуў ложак i шматзначна ўздыхнуў:
– Ты i сапраўды такi наiўны цi толькi прыкiдваешся?
У хаце зусiм сцямнела. Фiлiн згроб са стала ў кошык, якi невядома адкуль з’явiўся, пустыя бутэлькi i недаедзены харч, падмёў падлогу.
– Час перамянiўся, – стомлена, быццам мiж iншым, прагаварыў Бусел i, цяжка ўздыхнуўшы, дадаў: – Але ўсё засталося па-ранейшаму, нават горш.
– Калмыкова, нашага нампалiта, памятаеш? – пагардлiва, разумеючы, што трывожыць Бусла, прабасiў Фiлiн.
– Такое не забываецца, – адказаў капiтан.
Ён ведаў, што меў на ўвазе Фiлiн. Калi ў дэсантнiка Мароза на вучэннях не раскрыўся парашут i ён каменем ляцеў на зямлю, Бусел выпадкова ўхапiў асуджанага на смерць салдата за скручаныя парашутныя стропы. Тыя хвiлiны, што планавалi да зямлi, здалiся вечнасцю… I м пашэнцiла – звалiлiся ў невялiкую рачулку, што ўлетку перасыхае i ператвараецца ў ручаёк, а тады, вясной, яе глыбiня была ў рост чалавека, i гэта змякчыла падзенне. Пра герояў-дэсантнiкаў напiсалi газеты, яны атрымалi па дзесяць сутак водпуску, i Бусла прадставiлi да дзяржаўнай узнагароды. Толькi Калмыкоў запярэчыў, бо салдат-герой абавязкова павiнен быць камсамольцам цi камунiстам. У выпадку з Буслам атрымоўвалася нявыкрутка, ён быў беспартыйны. Калмыкоў выклiкаў салдата i цэлую гадзiну прыводзiў прыклады геройскiх учынкаў камсамольцаў ды камунiстаў у савецкiм войску, а напрыканцы размовы, здавалася, ужо i сам не мог уцямiць, як атрымалася, што геройскi ўчынак здзейснiў беспартыйны…
