Браты дружылі. У ix было па аднаму сыну, у Данілы — Антон, мой будучы бацька, a ў Ёсіпа — Павел, дваюрадныя, але дружылі i яны, усё жыццё, лепш за некаторых родных.

Пасля скасавання прыгону дваровыя людзі, што было агаворана ў царскім маніфесце, не мелі права купляць у паноў зямлю, як другія сяляне, ужо не прыгонныя, але да 1886 года гэтая недарэчнасць была, як відаць, выпраўлена.

Браты ўзяліся за вольнае гаспадаранне.

А вось сыны ix, юнакі Антон i Павел, па прыкладу іншых з наваколля, падаліся ў Адэсу-маму, а там, як у савецкі час па-марксісцку пісалася, увайшлі ў «рабочую арыстакратыю», сталі чыгуначнікамі. Антон неўзабаве дайшоў да правадніка вагонаў першага класа, а Павел рухаўся па службе сціплей. Але жылі яны, як гаварылася, «в мирное время », нядрэнна. Ды, пажаніўшыся, яшчэ i грошы збіралі — зямлі прыкупіць.

Дарэчы, дзядзька — мой хросны, ад яго ў мяне быў у маленстве, пакуль не згубіўся, прыгожы залаты крыжык з другім, танчэйшым i далікатна блакітным крыжыкам у сярэдзіне.

Бацька нарадзіўся ў 1870 годзе, дзядзька... не памятаю дакладна, на колькі быў маладзейшы. У XX стагоддзе папа, як гаварылі мы, дзеці, па-гарадскому, увайшоў амаль з палавінай наогул пражытага, бо памёр ён у 1924-м, а дзядзька дажыў да пачатку пяцідзесятых. Жонкі іхнія, мая мама Настуля i цётка Мартося, таксама нажыліся ў ліхія часы на ўсю жаночую цярплівасць...

Ды гэта ўжо на нашай памяці ўсё, не архіўная даўніна.

Думаць або пісаць пра XX стагоддзе, нават пра яго першую чвэртку, лягчэй, многае помніцца з апавяданняў старэйшых, бывалых ды па-народнаму мудрых сучаснікаў. Захаваліся фотаздымкі, чым старэйшы, тым цікавейшы, а раней жа ix i зусім у вёсках не было. A ў XIX стагоддзе, тым больш у XVIII пранікаць па-сапраўднаму, пазнаваць, ведаць тое, як гаварылася, «жыццё-быццё-гараванейка» можна толькі цераз архівы, якіх за гады пераменаў ды гвалтаў захавалася не надта многа.

Мой загорскі сусед, акадэмік Ламан, Мікалай Апанасавіч, а для мяне па гадах проста Коля, вядомы батанік, на сёмым дзесятку рупліва заняўся гісторыяй Загора, роднага кута. Звесткі i пра маіх продкаў я атрымаў ад яго, а ён знайшоў ix у нетрах Нацыянальнага гістарычнага архіва. Даючы, усміхнуўся прыязна, сказаў:

— Ад Яські — да Янкі. Гэта вам, думаю, i цікава, i можа спатрэбіцца.

«Як усадзяць хлеб у печ, тады цеста, што засталося на сценках дзяжы, саскрабаюць нажом, неабходную колькасць пакідаюць на рошчыну, а з астаткаў пякуць маленькую булачку, што называецца падшкрэбак, які прызначаецца на пацеху дзецям».

Проста, дакладна, хораша напісана. Этнограф нават, відаць, i блізка не думаў, што ён i паэт.

I гэтая выпіска не выключэнне нейкае, так напісана кніга, — з належным да драбніцаў веданнем таго, пра што ён піша, i з натуральная пашанай, лрыхільнасцю да людзей, жыццём якіх зацікаўлены.

Магу сказаць гэта пра пятую частку ўсіх кніжных старонак, ужо прачытаных з удзячнай цікавасцю i надзеяй, а то й ўпэўненасцю, што i далейшыя сотні старонак будуць такімі ж прыемнымі ды карыснымі.

Чэслаў Пяткевіч, «Рэчыцкае Палессе», толькі што, у добрым перакладзе з польскай мовы, выдадзенае нашым слаўна-працавітым «Беларускім кнігазборам».

Разухабістая мелодыя даваеннай полькі, што неадчэпна наведвае маю памяць ужо некалькі гадоў.

Як матылёчкі, захоплена i нястомна пырхаюць у ружовых сукенках дзве чарнявыя сябровачкі, ахвотна пераходзячы ад кавалера да кавалера...

Бачыцца мне таксама нярослы недарэка-дзяцюк, князеў парабак з маёнтка Буша, з бутэлькай гарэлкі ў кішэні шырозных «галіфэ». Ён таўчэцца ў той польцы няскладна, але ж i з гонарам. З гэтым наіўна-нахабным гонарам танцор у перапынку прыставаў да нас, некалькіх загорскіх хлопцаў: «Што, вып'ем? У складчыну! Што, грошай шкада? Я вам, можа, пастаўлю? Магу!..» А тут i гарачыня, i п'ем мы не ўсе, а я дык зусім, можна сказаць, што i гаджуся.

Адна з тых чарнявак у ружовых сукенках, як пазней аказалася, Жэня Буй з Даўгінава, з якою я пазнаёміўся пазней, у акупацыю. Пасля вызвалення, яшчэ ў верасні 1944-га, яна вышла за Косцю Балабановіча, цераз якога была спрытнай сувязной нашай брыгады. Косця з Сіняўскай Слабады, з маленства сябар Валодзі Калесніка. У невялікай групе партызан i мы з Валодзем былі на ix, Косці з Жэняй, вяселлі. Улетку 1951-га ўдвух мы наведалі ix у Скорычах, дзе яны настаўнічалі, былі ўжо з малымі ў новай хаце. A ў 1993-м, зноў жа ў Скорычах, на юбілеі Алеся Мілюця, мы з Жэняй сустрэліся ў натоўпе каля Алесевай хаты. Не было ўжо Косці, а Валодзя ляжаў у бальніцы пад Брэстам. Пагаварылі баба з дзедам, а на развітанне яна пацалавала мяне па-вясковаму, як роднага — проста ў губы, у чым так сумна-хораша зноў жа паэзія, непадзельная ў памяці з тым маладзенькім пырханнем пад мелодыю полькі...

Князева Буша спакваля зраслася з Трашчычамі, маёнтак з вёскай, дабудаваўшыся адно да аднаго. Парабкоў там ужо няма. Той курдупель з бутэлькай у кішэні портак, можа, яшчэ трымаецца сяк-так, але ж ва ўласнай хаце, пры сваім агародзе. Зрэдку праязджаючы міма, з гасцінца гляджу на так падаўжэлую вёску, у далейшым канцы якое, не ведаю, ці яшчэ трымаецца, хаця б руінамі, славуты на ўсю акругу вадзяны млын. Успамінаю радок з «Пана Тадэвуша», дзе згадваецца karczma Usza, бо была ж калісьці i яна. A ў памяці — ружовыя сукеначкі, i гучыць, заліваецца радасцю полька...

У нядзелю, на стыку вясны i лета ў 1938 годзе там, каля маёнтка Буша, сектанты-пяцідзесятнікі наладзілі хрышчэнне ў аднайменнай рацэ новых дарослых братоў i сёстраў «во Христе»,сабраныхзнекалькіх бліжэйшых i далейшых вёсак. I, разам з тым, тут адбыўся як быццам нейкі фэст, куды сышлося многа моладзі з наваколля. Пасля хрышчэння, якое глядзелі з цікавасцю, калі браты i сестры адспяваліся i пайшлі сваёю дарогай, нібыта невядома адкуль з'явіліся хвацкія музыкі, пачаліся скокі на паляне над ракою.

I помніцца, паўтараецца...

У аб'ёмістай украінскай анталогіі паэзіі «Радосинь», днямі падараванай мне мілай «молодыцэй» i таленавітай паэтэсай Наталкай Позняк, сярод астранамічна-зорнай колькасці незнаемых імён ды непрачытаных вершаў, прыемна было сустрэцца з даўнім сябрам нашай літаратуры, тут ганаровым членам маладога літаратурнага аб'яднання, i на добра ўжо дзевятым дзесятку гадоў востра-вясёлым паэтам Дзмітром Білавусам. Чытаю:

Дасціпна проста, «как мычание» ў Маякоўскага, але яшчэ прасцей ды вастрэй, — так мне з усмешкай падумалася.

Уладзімір Дамашэвіч у сваіх успамінах пра Васіля Быкава згадвае, як у закрытай выдавецкай рэцэнзіі на яго першую кнігу «Жураўліны крык» аўтарытэтны ў цёмных справах крытык В. Бурносаў патрабаваў ад аўтара дапрацоўкі аповесці — «адкінуўшы ўсё тое, што не характэрнае для савецкага чалавека, абаронцы сваёй айчыны». Далей так:

«Загадчык рэдакцыі прозы i паэзіі Miкола Татур, каб выратаваць аповесць, аддаў рукапіс на рэцэнзію ўжо вядомаму i прызнанаму празаіку Янку Брылю, які высока ацаніў твор маладога пісьменніка, тым самым выратаваў кнігу i мяне як рэдактара ад яшчэ аднаго «разносу»...»

Бяру з шафы гэтую кнігу з аўтографам i неяк па-новаму яго перачытваю: «Дарагому Івану Антонавічу з вялікай павагай да яго таленту i душы. Васіль Быкаў. 13.IX-63». Не думаецца, што Валодзя яму не сказаў тады пра тую выратавальную рэцэнзію, пра якую я зусім забыўся.