Эти данные стимулировали организацию экспедиции по устной истории в «лесных деревнях» Слонимского района. Участники экспедиции записывали устные воспоминания жителей деревень Нагуевичи, Хорошевичи, Загритьково Деревновского сельского совета. Среди опрошенных преобладали люди 1920-1940 гг. рождения, партизанская же тематика не вызывала большого желания вспоминать.
Какой же образ партизана сохранила память жителей Слонимщины?
Вопрос о времени и обстоятельствах появления партизан заставлял респондентов рассуждать о причинах партизанского движения. Чаще всего люди связывали появление партизан с немецкими карательными операциями против бывших военнопленных и евреев:
— Парцізаны з'явіліся вот калі... Кагда нашы адступалі адсюда ў 41-м гаду, проста беглі, паніка была. I тут многія асталіся ваеннаслужачыя як «прыпіснікі» — у Нагуевічах, у Харашэвічах. Цвяткоў такі... Яны жыліў старых людзей, памагалі ім, рабілі... A ў 43 ці 42-м гаду прыехалі немцы ў Нагуевічы i сказалі, што трэба ісці на рэгістрацыю. Нашыя i нагуевіцкія пайшлі туды, а эты Цвяткоў Ванька, ён мусі саабразіцельны быў, i не пашоў у Нагуевічы. Ix тамрасстралялі... А хто з ix астаўся, пайшлі ў лесу парцізаны [22] (житель д. Хорошевичи, 1926 г.р., АС.2005).
Следует заметить, что действительно в марте 1942 г. немецкие власти попытались вернуть назад в лагеря ранее освобожденных и размещенных по деревням пленных красноармейцев, так называемых «прыпіснікоў» или «прымакоў». Эта попытка обернулась тем, что тысячи бывших военнопленных пошли в лес, что значительно активизировало партизанскую борьбу.
— ...Не было ў нас парцізанаў, пакуль не сталі немцы людзей біць. Пакуль не сталі біць жыдоў. Бо як пусцяць зарадку, то не могуць ўсіх пабіць адразу, а падаюць усе. Як прыцямнее, то жывыя выпаўзаюць... Гэтак пачаліся парцізаны. Пасля пачалі браць нашых хлопцаў у парцізаны. Прыдзе i гаворыць, каб ішоў з ім. A калі не пойдзеш, то могуць i забіць... Парцізаны таксама ўсялякія былі. Былі гэтакія, што яны далёкія... a былі свае... То яны абіралі сваіх людзей. Сваі былі худшыя, бо ўсё ведаюць... Можа, каб немец людзей не біў, mo i парцізанаў не было б... З нашага сяла тожа пайшлі ў парцізаны. Прыйшлі парцізаны i забралі людзей... (жительница д. Загритьково, 1922 г.р., АС.2005).
Имела место мобилизация мужчин в партизанские отряды. Отказ мог обернуться трагедией. Партизанские угрозы не были пустым звуком:
— ...Парцізаны забілі Мішу Мацвеева Купіча. Ён не пайшоў тады начаваць у лес. Быў такі высокі, здаровы дзядзька. Яго расстралялі парцізаны, бо не хацеў ісці да ix. Скрываўся i ад немцаў, i ад парцізан. Ён быў нежанаты, меў каля сарака гадоў. Жыў з сястрою... Парцізаны былірозныя. Знаеця, воля была. Хто як мог. Каторыя былі акуратныя, а каторыя... Розныя былі... (жительница д. Нагуевичи, 1928 г.р., АС.2005).
Говоря о боевых действиях партизан, жители «лесных деревень», как правило, вспоминали об уничтожении партизанами десяти немецких солдат, которые приехали в д. Нагуевичи за продуктами, и о частых взрывах на железной дороге, что находилась в 7-10 км от названных деревень. Информация об уничтожении немецкого отряда приводится также в Хронике партизанской борьбы, опубликованной на страницах книги «Памяць. Слонімскі раён» [23]. Это же издание помогло идентифицировать партизанский отряд, который действовал на территории современного Деревновского сельского совета. Это был отряд имени П. Пономоренко, которым с декабря 1942 г. по январь 1944 г. командовал Иван Зайцев [24]. Кстати, в одном из интервью местных партизан назвали «зайцами» (видимо, от фамилии командира). Это еще одно доказательство, что жители д. Нагуевичи, Загритьково и Хорошевичи имели дело не с бандитами, а с регулярным партизанским отрядом.
Партизаны воевали против немецких оккупантов, но при этом совершенно не учитывали возможных трагических последствий этого для жителей «лесных деревень»:
— ...Парцізаны зрабілі засаду за Нагуевічамі. Там озера было, вада стаяла. Парцізаны заселі з двух бакоў i там немцаў укакошылі, забілі. Каторых забілі зразу... А каторыя немцы ў багну палезлі. Афіцэр усё з пісталета адстрэльваўся. Заграз па самыя вушы. Дабілі яго там. Забілі ўсіх дзесяцёх. Гэта было ў аўгусце. Мы тады ўсе думалі, што нам — Харашэвічы, Нагуевічы — усім хана будзе. Не спасёмся. Дзесяць чалавек немцаў забілі разам! I ўсе днём жывуць, а вечарам усе выбіраюцца ў лес. Пашці все. Забярэмсяў лес, касцёр раскладзем i спімо, алеякі там сон. Камары грызуць... Пахадзілі, пахадзілі нядзелі дзве. Не едуць немцы. А патом... У гумне спалі. Жніво ўжо было... Сасед рана вышаў i бачыць, што кругом ляжаць немцы i паліцаі, адзін каля аднаго. Што тут дзелаць?...Усех людзей сагналі немцы ў дзеравянны зруб ад недабудаванага магазіна... А пад гарой паляглі немцы i паліцаі з пулямётамі. Некі ix начальнік паехаўу Нагуевічы. Прыехаў адтуль, нешта гаргытаў, гаргытаў... (житель д. Хорошевичи, 1926 г.р., АС.2005).
— Сказалі нам, што калі будзе хоць адзін парцізанскі выстрал, то вам канец. A калі не будзе, то будзеце жывы... (жительница д. Хорошевичи, 1930 г.р., АС.2005).
— A парцізаны на гарьі сядзелі... Гэта шчасце, што яны не выстралілі. Думаю, што ні аднаго п'янага не было, а каб выпілі, то абязацельна які б выстраліў. Нас бы тады не было (житель д. Хорошевичи, 1926 г.р., АС.2005).
— ...Унас парцізаны дзесяць чалавек немцаў забілі... Ці думалі парцізаны, што за гэта могуць дзярэўню спаліць?Іх гэта не інцерэсавала. Яны ж у лесе. ...А немцы акружылі дзярэўню. Загналі ўсіх nad крэст у канцы дзярэўні. Акружылі, далі лапаты, паставілі пулямёты. Сказалі, што ўсіх выб'ем. Нас магліўсіхубіць. Але прыехаў некі начальнік. Нешта яны гаварылі, гаварылі... Мужыкоў аддзялілі направа, жэншчын i дзяцей налева... Тады яны забралі 65 чалавек, мужыкоў толькі ў Германію. А жэншчын адпусцілі. I немцы былі розныя. Некаторыя немцы былі харошыя. Як выгналі пад крэст, мама расказвала, то некаторыя стаялі i плакалі. Жэншчыны плакалі, маліліся, а яны плакалі. Там было пару чалавек самаахоўцаў, а больш немцы i немцы. Ці плакалі самаахоўцы? Не! Нашыя беларусы хужэйшыя! Знаеця, з дурака зрабіце пана... (жительница д. Нагуевичи, 1928 г.р., АС.2005).
Наиболее эмоционально, но также и наиболее осторожно, респонденты реагировали на вопросы о партизанских визитах в деревню, которые часто превращались в ничем не ограниченное насилие и разбой:
— [...] Што тады было? Картошка. Мала ў каго хлеб быў. Немцы прьіезжалі за яічкамі, за курамі. Было голадна [...] Немцы самі курэй не лапалі. Прыдзе, убачыць курыцу i гаворыць: «Ідзі лапай!» Ідзеш i лапаеш, дзве-тры... Каб не біў. Іхлеб бралі. A парцізаны i не пыталі. Прышоўухату, ляжыць хлеб на стале, забярэ i пойдзе. Парцізан не будзе пытаць. Парцізаны нехадзіліў форме. Прыдзе, убачыць, спадабалася яму твая куртка, значыць, здымай [...] I пакрывала бралі, iбяльёбралі, iверхняе, iніжняе.Яныўсёноччу хадзілі, рэдка, калі днём. Іўсё больш на конях ездзілі вярхом. У ix не было ні машын, нічаво. A коні такія былі... Прыдзе парцізан да майго дзядзькі, забярэ каня, асядлае, дні два паганяе, прыгоніць, кіне i другога возьме. А куды яны ездзяць не знаю. Але, калі прыганялі, ад каня адзін дух заставаўся.
[...] Аднаму парцізану пасля вайны далі дзесяць лет. Даказалі, што людзей забіваў, цэлымі сем'ямі. Але ж i другія забівалі! Знаеця, як людзей забівалі... Вось прыедуць, станеш прасіць, каб нешта не забіралі... Зараз за цябе i заб'юць. Унічтожаць! Усяго хватала. Каго забіралі i ў лесе расстрэльвалі, а каго i на месцы. Знаеця, за гэтае врэмя мало хто нават i раздзеўся па-настаяшчаму. Такое тварылася, што не дай Бог!... (жительница д. Нагуевичы, 1928 г.р., АА.2005).
— [...] Гэтая Жэня была дзядзькі майго жонка. Я яе дзяцей потым гадавала... У тую ноч парцізаны 14 чалавек забілі. Казалі, што будуць пашпарты правяраць... Дзядзька потым з ціху памёр. Проста нутро яго не выдзержала. Ён выбег: «Хлопчыкі, што ж вы робіце!» (знаёмыя ўсе ж былі, суседзі!) Як жа дзеці астануцца?
